Erfgoed van de week: Willem de Zwijgerlaan

Door Luuk de Jong

‘Zeg Luuk, zou je dit eens willen uitzoeken?’, vroeg de archivaris van het Regionaal Archief Zutphen mij laatst. ‘Misschien is het leuk voor het Erfgoed van de Week’, terwijl hij vertelde over een verzoekje dat hij laatst kreeg van een archiefbezoeker. Het ging om de Willem de Zwijgerlaan in Zutphen. Maar hij kende die naam niet. Dat kan kloppen, want er is hier ook helemaal geen straat met deze naam. Maar dat betekent niet dat deze straat nooit heeft bestaan.

De Willem de Zwijgerlaan op een plattegrond van Zutphen uit de Tweede Wereldoorlog. (RAZ, SZU006000108)

Normaliter gaat een dergelijk onderzoekje eerst langs de Erfgoedportaal, maar deze keer gaan we wat anders doen. Als echte Gen Z’er ben ik natuurlijk benieuwd naar alternatieve wijzen van onderzoek. Dus ik vroeg het onze nieuwe suikeroom: ChatGPT. Bij deze vraag kwam ik al behoorlijk snel op een hoop specifieke antwoorden. Mijn hoofd was in deze context nog een tabula rasa – een onbeschreven blad – omdat ik nog nooit eerder had gehoord van veranderde straatnamen. Een dag later, na onderzoek te hebben gedaan zónder ChatGPT wist ik wel beter.

Nazificatie
Ondanks dat je absoluut niet zomaar moet vertrouwen op de antwoorden van kunstmatige intelligentie/artificial intelligence, zat het toch behoorlijk op de goede rit. Het heeft namelijk alles te maken met de grootschalige nazificatie van Nederland. In dit geval onder leiding van de niet alom bekende Friedrich Wimmer, commissaris voor bestuur en justitie. Hij diende nazi-Duitsland en was verantwoording schuldig aan de hopelijk wel bekende Arthur Seyss-Inquart.

Verwijzingen naar het Nederlandse koningshuis, zoals in dit geval de Zutphense Prins Bernhardlaan, waren hoogst problematisch voor nazi-Duitsland. Het koningshuis suggereert namelijk onafhankelijkheid en een Nederlandse identiteit, terwijl de Duitsers bezig waren hun onderdrukkende regime te verstevigen en Nederland te nazificeren. Het aanpassen van straatnamen was in dat licht een onvermijdelijk gevolg van de pogingen om de nazi-ideologie te plakken op het Nederlandse straatbeeld. We waren overigens niet het enige bezette land dat te maken had met deze nazi-propaganda. Ook in Noorwegen en België kwamen Duitsgezinde regeringen en werden verwijzingen naar hun koningshuizen verboden.

Symbool van verzet
De vraag is dan: had het ook zin? Op de website van het Verzetsmuseum staat dat de pogingen van Wimmer om het koningshuis in de kiem te smoren averechts werkten. Zij schrijven over oranje strikjes, armbanden, kettingen en boekenleggers. Het Koninklijk Huis werd mede hierdoor een symbool van verzet tegen de Duitse agressor.

Archief vs ChatGPT
Naast online bronnen zijn er gelukkig ook nog échte bronnen te vinden in het Regionaal Archief Zutphen. Bijvoorbeeld archief 0003 met inventarisnummer 183. Hierin staat zowel het Duitse bevel als het voorstel van de Zutphense burgemeester om de Prins Bernhardlaan te veranderen in de Willem de Zwijgerlaan. Je kan dus zeggen over de voordelen van ChatGPT wat je wil, maar dit had ‘ie nooit geweten! De charme van de oude papieren winnen het toch altijd van de kille letters op het internet, en in dit geval een beetje extra wanneer ze worden aangereikt door kunstmatige intelligentie.

Waar het begon met een vraagje over een straatnaamwijziging, eindigt het met een halve geschiedenisles over het hulpje van Seyss-Inquart, nazi-propaganda en het Nederlandse verzet. En alhoewel ChatGPT in zijn bronvermelding nog een behoorlijke slag te maken heeft om de historicus te vervangen, had het achteraf een goed antwoord op de vragen die over deze pogingen werden gesteld. Maar alleen die website van ChatGPT ziet een beetje wit. Misschien kunnen we daar nog een beetje oranje aan toevoegen.

Het voorstel van de Zutphense burgemeester om de Prins Bernhardlaan te veranderen in de Willem de Zwijgerlaan. (RAZ, 0003-183)