Erfgoed van de week: Hertog van Klein Egypte

Bij het Regionaal Archief Zutphen wordt een grote collectie van Zutphense stadsrekeningen bewaard. In deze rekeningen worden de uitgaven van de stad verantwoord en ze bieden daardoor veel inzicht in de geschiedenis van Zutphen. Soms valt er iets bijzonders op. Zoals bij voorbeeld op 5 februari 1430. Op die dag betaalt de stad voor 8 kwarten wijn (ca. 10 liter) voor de "Hertoch van den Cleynen Egypten". Deze wijn was vast niet allemaal voor hem, maar ook voor zijn gevolg. Maar wie was eigenlijk die Hertog van Klein Egypte?

In de rekening van 1430 wordt de hertog van Klein Egypte voor het eerst in Zutphen genoemd. (RAZ 0141 Collectie Kreijnck, inv.nr. 15.)

De eerste vermelding van deze hertog in de Nederlandse bronnen, is te vinden in Deventer in 1420. Hier verblijft de hertog met maar liefst 100 mensen en 40 paarden. Zijn naam is Andreas en hij wordt vorstelijk onthaald. Misschien is het wel dezelfde groep die in 1421 in Zutphen aankomt en twee tonnen bier, een gecastreerde ram, brood, boter en schollen mee krijgen als zij weer vertrekken. Alleen wordt de hertog daar niet genoemd. In de Zutphense stadsrekening wordt aan hen gerefereerd als “den heidenen”.

Want dat is hoe de katholieke bevolking van Zutphen naar de groep rondtrekkende vreemdelingen keek. Ze hadden doorreisvisa van edellieden bij zich en handelden onder andere in paarden en edelmetaal. Als je wilde, konden ze ook je toekomst voorspellen. Niemand wist precies waar ze vandaan kwamen en dat zorgde voor allerlei speculaties.

Een prent van een Roma echtpaar met twee kinderen, gemaakt tussen 1475-1480. (Rijksmuseum)

Een van de theorieën was, dat ze afkomstig waren uit Egypte. Het kan zijn dat de hoofdmannen van de rondreizende groepen daarom de Hertogen van Egypte of Klein Egypte werden genoemd. Maar het kan ook zijn dat de hoofdmannen zichzelf deze titel gaven om daarmee het gerucht rond de Egyptische afkomst te benadrukken. Uiteindelijk zou de naam in verschillende landen in verbasterde vorm blijven hangen; gypsy in Engeland, gitano in Spanje, gitan in Frankrijk. In de Nederlanden werden ze tot 1868 Egyptiërs genoemd. Daarna werd het uit Duitsland afkomstige term zigneuner gebruikelijk en tegenwoordig Roma.

In de vijftiende-eeuwse stadsrekeningen van Zutphen is er wat variatie in de titel. Soms eenvoudigweg “Heydensche heren”, maar ook de “Greve van Cleyne Aegypten” en zelfs “Den heiden coninc”. Roma kwamen Zutphen in ieder geval met enige regelmaat bezoeken. Meestal verbleven ze buiten de stadspoorten, een enkele keer werden ze in door het stadsbestuur gehuurde huizen ondergebracht. Maar Roma werden -op een enkele uitzondering na- vrijwel altijd gul onthaald. In de zestiende eeuw zou het sentiment in Europa omslaan en werden ze steeds vaker met argwaan bekeken. Allerlei grote religieuze, politieke en sociaal-economische veranderingen speelden daarbij een rol. Ook in Zutphen zien we de gevolgen. In de bronnen zijn na de zestiende eeuw nauwelijks nog positieve vermeldingen van Roma te vinden…