Erfgoed van de week: Speculaasplanken
Lekkernijen uitdelen is een belangrijk onderdeel van het sinterklaasfeest, een traditie die teruggaat tot de Germanen. Sint-Nicolaas was vroeger ook een soort huwelijksmakelaar. Jongens gaven meisjes speculaaspoppen of marsepein, en als het meisje dit aannam, was dat een goed teken voor hun relatie. Pepernoten komen voort uit oude vruchtbaarheidsriten. Bekende lekkernijen zijn pepernoten, chocoladeletters en natuurlijk speculaas.
Speculaas werd eeuwenlang gemaakt met koekplanken, een ambacht dat populair was in de zeventiende en achttiende eeuw. De naam 'speculaas' komt waarschijnlijk van het Latijnse woord ‘speculum’, wat spiegelbeeld betekent. De planken lieten vaak alledaagse taferelen zien, maar ook politieke of religieuze gebeurtenissen, soms met symboliek of een vleugje erotiek.
In de achttiende en negentiende eeuw versierde men speculaaspoppen met bladgoud tijdens speciale avonden, een traditie die "koekvergulden" werd genoemd. Dit verwijst naar het goud dat Sint-Nicolaas volgens de legende aan drie meisjes gaf. Met de komst van speculaasmachines werd het deeg aangepast om beter uit de machine te komen, waardoor de koek zachter is geworden. De smaak verschilt per bakker. De basis van speculaaskruiden bestaat uit kaneel, kruidnagel en nootmuskaat, maar met behulp van korianderzaad, anijszaad, gemberpoeder en kardemom kun je er je eigen draai aangeven.
Sinterklaasfiguren, zoals Klaasjes en speculaaspoppen, werden vereeuwigd in koekvormen. Hoewel machines uiteindelijk het handwerk overnamen, blijft de traditie van sinterklaaslekkernijen levend, ondanks de moderne productie.
Op de foto: Speculaasplank van notenhout met een voorstelling van Sint-Nicolaas van het Stedelijk Museum Zutphen.
Deze plank is samen met heel veel andere voorwerpen en kunstwerken uit de collecties van het Stedelijk Museum en Museum Henriette Polak te zien in de tentoonstelling ‘Oh kom er eens kijken’. De tentoonstelling is gebaseerd op de ‘Pietenflat’, een prent uit het nieuwste Sinterklaasboek (2023) van Charlotte Dematons. Vijf Pietenkamers en het appartement van Sinterklaas zijn ingericht met museale voorwerpen in de sfeer van Charlotte Dematons. Door middel van diverse opdrachten en spelletjes kunnen de jongste bezoekers van de musea de interactie aangaan met de collectie.
Zelf speculaas bakken? Op 28 oktober is er een workshop speculaas bakken voor kinderen van 5 tot 10 jaar in het museumcafé: https://museazutphen.nl/plan-je-bezoek/activiteiten/workshop-speculaas/