Erfgoed van de week: De processen-verbaal van de Zutphense chirurgijns

Soms tref je bij toeval een bijzonder archiefstuk aan. Zo’n archiefstuk is de verzameling processen-verbaal opgesteld door chirurgijns over de periode 1753-1801, uit het Oud-rechterlijk archief van Zutphen. Niet alleen de vorm van het archiefstuk is opmerkelijk, ook de inhoud is vrij uniek: het stuk is het enige in zijn soort in het Zutphense archief.

De verzameling processen-verbaal bestaat uit losse vellen papier. Ze zijn niet aan elkaar genaaid en ingebonden in een boek(vorm). Zoals op de foto’s te zien is, zit in elk vel papier een gaatje. Deze gaatjes zijn veroorzaakt door de (waarschijnlijk koperen) punt van een draad of veter, waarmee de losse vellen bijeen werden gehouden. In de periode vóór de uitvinding van de perforator en ordner was dit een gebruikelijke manier om stukken bij elkaar te houden. Dit heet in archieftermen een ‘lias’.

Dat dit de oorspronkelijke bindwijze is, kunnen we ook teruglezen in het besluit van het stadsbestuur: ‘van all het welk als dan ter secretarije de nodige aentekeningen zullen gemaekt en de notitien daer van aen een liasse bewaerd worden’. Waarschijnlijk hingen de liassen in de Zutphense secretarie op onderwerp aan de muur, net als op het schilderij van Cornelis Brisé.

De ‘aangiften en verklaringen’

Over naar de inhoud. De ‘Aangiften en verklaringen wegens gewondene en verbondene zoo en als ook wegens verdronkene en verongelukte personen’ zijn door de Zutphense dokters en chirurgijns aangeleverd aan het stadsbestuur. De artsen en chirurgijns waren zelfs verplicht aangifte te doen van alle gewonden die zij behandelden, ongeacht of de behandeling binnen of buiten de stad plaatshad. Niet alleen moesten ze de naam en toestand van de gewonde, de plaats en tijd van de behandeling en de aard van de kwetsuur aangeven, ook moest worden vermeld aan wie de gewonde zijn of haar verwondingen te danken had.

De meeste verwondingen zijn niet ernstig, aldus de verklaringen van de chirurgijns. Het gaat om steek- of snijwonden en kneuzingen, veelal toegebracht tijdens een vechtpartij of een hardhandige arrestatie. Zo werd Jan Willem Pannekoek in april 1757 door ene Meijerink van herberg De Halve Maan aan de Laarstraat geslagen met een fles, waarbij hij ‘een ligte wonde aan het hooft’ opliep. Een aangifte als deze telt vaak maar een paar regels, en eindigt met de geruststellende verzekering dat de verwondingen niet gevaarlijk van aard zijn.

Een paar gevallen springen er echter uit, omdat daar meerdere berichten aan zijn gewijd. De kwetsuur van Gerrit Jan Peters uit Voorst bijvoorbeeld, die in mei 1768 tijdens het houtkloven per ongeluk met een bijl in zijn linkerhand is geraakt, is door vier verschillende artsen bekeken en wordt in evenzoveel berichten uitgebreid beschreven. Gelukkig is ook dit ‘geene dodelijke wonde’, al is ‘te verwagten, dat die vingers, welkers spieren, banden en zenuwen doorsneden zijn, verlamt en buiten werksaamheid zullen blijven.’

Een zeldzaam archiefstuk

Er is in het Zutphense archief slechts één zo’n verzameling processen-verbaal bewaard gebleven, die in totaal circa 45 ‘aangiften en verklaringen’ bevat. Dat komt neer op minder dan één incident (geweld of overlijden) per jaar. Dit roept vragen op. Is wat bewaard is gebleven alles wat er was? Van wat er niet meer is, hebben we uiteraard geen weet. En werden alle incidenten wel netjes gemeld of kneep de chirurgijn soms een oogje toe?

Het archiefstuk verkeert overigens in slechte materiële staat: het papier is verkleurd en brokkelt aan de randen af. De lias zelf is niet bewaard gebleven; de losse vellen worden in een omslag bewaard. Het stukje touw op de foto’s is niet origineel; het is voorzichtig door de gaatjes geregen om te laten zien hoe deze lias er ooit uit heeft gezien. Gelukkig zijn de processen-verbaal op onze website in gedigitaliseerde vorm te bekijken, en zijn ze ook in transcriptie beschikbaar.

Afbeeldingen:

- Stilleven uit 1656 door Cornelis Brisé - Amsterdam Historical Museum, Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9737469

- Foto's Ron Elsinga