Erfgoed van de week: Geen peil op te trekken?
In de laatste Erfgoed van de week is aandacht besteed aan de peilschaal uit 1868-69 die onze archeologen onlangs hebben ontdekt aan de IJsselkade. Afgelopen week hebben zij de peilschaal verder kunnen opgraven en is tot hun verrassing nog meer waterstaatkundig erfgoed letterlijk boven water gekomen!
Op dinsdag 26 mei 1868 begint een klein leger aan arbeiders met de aanleg van een nieuwe kade langs de IJssel. Over een lengte van zo’n 250 meter wordt op de plek waar eerst pakhuizen stonden een meer dan vijf meter diepe sleuf met de hand gegraven (!) voor de nieuwe kademuur van basalt en twee uit baksteen opgetrokken trappartijen. Om het geheel stevig te funderen, worden maar liefst 960 heipalen gebruikt, waarvan de meeste 3,5 meter worden ingeslagen. Begin december zijn de werkzaamheden flink gevorderd en is men toegekomen aan de zuidelijke trap waar een uit twee stukken bestaande hardstenen peilschaal zal worden ingemetseld met een totale lengte van 4,72 meter.
De locatie voor deze Rijks peilschaal is niet toevallig gekozen: de trap met peilschaal ligt namelijk ter hoogte van het voormalige landhoofd van de oude schipbrug waar al eerder een peilschaal in de oude kademuur zat. De nieuwe peilschaal loopt door tot in een verdiept gedeelte van het trapbordes dat via een ijzeren buis in verbinding staat met de IJssel. Zo kan ook bij laag water tot een niveau van 2,38 meter boven ‘Amsterdamsch Peil’ de waterstand worden afgelezen.
Het Amsterdams Peil was gebaseerd op het gemiddelde vloedniveau van het IJ gemeten tussen september 1683 en september 1684. Vanaf 1829 was dit het voorgeschreven nulpunt voor alle peilschalen in Nederland. In de periode 1875-1885 worden bij nauwkeurigheidswaterpassingen echter de nodige afwijkingen gemeten, in het geval van Zutphen 14,5 centimeter. Rond 1900 wordt direct naast de natuurstenen peilschaal een nieuwe geëmailleerde peilschaal bevestigd, ditmaal op de juiste hoogte die sinds 1891 wordt aangeduid als Normaal Amsterdams Peil (NAP).
Beide Zutphense peilschalen zouden tot 1966 in gebruik blijven. In dat jaar wordt een nieuwe stalen damwand geplaatst direct naast de oude kademuur en worden de negentiende-eeuwse trappen grotendeels afgebroken en vervangen door betonnen exemplaren. De oude peilschalen zouden voorgoed in de vergetelheid zijn geraakt als ze recent niet waren ontdekt met archeologisch onderzoek voorafgaand aan de herinrichting van de IJsselkade. Inmiddels is het bovenste deel van de natuurstenen peilschaal geborgen dat anders – hoe ironisch - met de bouw van wederom een nieuwe trap zou moeten wijken. Dit peilschaalgedeelte zal op de oorspronkelijke hoogte elders aan de IJsselkade worden herplaatst zodat ook toekomstige generaties dit stuk erfgoed met eigen ogen kunnen aanschouwen.