Erfgoed van de week: Aan zijden draadjes

Het Zutphens archief heeft een erg rijke collectie charters van wel meer dan 6.000 stuks. Een charter is een afspraak of overeenkomst die op perkament is geschreven. Deze vorm werd vanaf de middeleeuwen tot ongeveer 1800 gebruikt. Onderzoekers buigen zich meestal over de tekst zelf of over het zegel. Dit korte artikel richt zich op de zegelstaart, in het bijzonder de zegelstaart van zijden.

Zegels en staarten

Een overeenkomst maakte men vroeger rechtsgeldig door er een zegel op te plakken of eraan te hangen. Als er veel partijen bij de overeenkomst waren betrokken, hangen er soms wel meer dan twintig zegels aan een charter. Er waren meerdere technieken om die zegels te bevestigen. Bijvoorbeeld door een stuk van de onderkant van het charter af te snijden, tot bijna aan de zijkant, of door stroken perkament door het charter te steken.

Textiele zegelstaart

Veel minder vaak komt het voor dat zegels door middel van textiel aan het charter vastzitten. Wol, hennep, linnen en zijde vormen dan de zegelstaart. Dat kan in koorden, strengen of vlechten en in allerlei verschillende kleuren. Volgens de zegeldeskundige Anton Zeven moeten wij ons niet veel voorstellen van enige uniformiteit in dat kleur- en textielgebruik. De zegelaar gebruikte wat op dat moment voorhanden was. Er was niet per se één kleur of textielsoort die bij één persoon of instantie hoorde.

Zijden staarten

De textiele zegelstaart en vooral de zijden zegelstaart werd vaak gebruikt bij belangrijke en plechtige charters en dus vooral door hoge gezagsdragers. In de Zutphense chartercollectie zien wij dat heel duidelijk terug. De fraaiste zijden zegelstaarten hangen aan de akten die door een koning, hertog of graaf werd bezegeld. De foto’s bij dit artikel tonen zo’n mooie zegelstaart. Hij hangt aan een charter uit 1312. Het zegel is van de Gelderse graaf Reinoud I. De staart bestaat uit veel zijden draden en is daardoor dik en stevig. Hij kan het gewicht van het grote zegel goed dragen. De draden zijn in elkaar gedraaid; getwijnd noemt men dat.

Kleuren

De fraaie rode staart op de foto is in de loop van de tijd valer geworden, maar binnenin de bundel waar het licht niet komt, is de originele kleur beter te zien. Het kleuren van textiel gebeurde met pigmenten. Daar was vroeger moeilijk aan te komen was en daarom was het kleuren duur. De rode staart kan geverfd zijn met vermiljoen, meekrap of cochenille. Vermiljoen is een zwavel en kwikzilvererts. Meekrap komt van de wortelstok van de meekrapplant. Deze plant komt van oorsprong uit Azië en wordt ook een medicinale werking toegedicht. Cochenille, ook wel karmijn genoemd, is een schildluis uit Zuid-Afrika en Mexico en leeft daar op cactussen.

Kwetsbaar

Zijde zelf bestaat voornamelijk uit eiwit en wordt ‘gefabriceerd’ door de zijderups. Omdat zijde een organisch materiaal is, is verval dus niet te voorkomen. Naast natuurlijk verval kan schade optreden door externe invloeden zoals licht, schimmel, plaagdieren of - niet te vergeten! - door de onderzoeker die het object hanteert. Uiteindelijk komen vezelbreuk en vezelverlies voor waardoor het textiel uiteen valt. Charters, en zeker die met een zijden staart, kunnen het best horizontaal bewaard worden in een constante omgeving van 18 graden Celsius en een relatieve luchtvochtigheid van 52 procent.

Charterbank RAZ

Alle charters van het RAZ staan beschreven in de charterbank. Meer dan de helft van de charters is inmiddels gefotografeerd.