Erfgoed van de week: Horlogesleuteltje
Voor de uitvinding van de batterij moesten alle horloges worden opgedraaid. Dat deed men in eerste instantie met een horlogesleuteltje. Dat zijn kleine koperen sleuteltjes met vaak een plat vlak waarop men grip had, en een klein staafje dat als een pijpsleuteltje functioneerde en dat een vierkante uitsparing had. Die binnenkant werd dagelijks gebruikt en sleet dus snel. Dan werd het horlogesleuteltje weggegooid. Horlogesleuteltjes worden dus best vaak gevonden.
Deze sleuteltjes waren vaak rijkelijk versierd. Zo ook een exemplaar dat onlangs opdook in de Brandts Buijsstraat toen detectorist Eric Karssenberg met zijn metaaldetector zwaaide. Slechts 33 mm groot is het sleuteltje. Op de ene zijde zien we een oog in een driehoek die omringd is door zonnestralen. Bovenop zien we een haan. Het oog is het Alziend Oog van God. God ziet immers alles. De driehoek staat voor de Heilige Drie-eenheid, de stralen staan voor de hemel, waar God huist en waar de zonnestralen doorheen breken. Dit symbool kennen de meeste mensen van de Vrijmetselarij, maar het werd veel breder gebruikt.
De haan is wat problematischer. Hij kan staan voor dageraad en verrijzenis etc. Maar we zien de combinatie van het Alziend Oog en de haan ook in de context van de Franse “Liberté, Egalité, Fraternité”. Dan zou hij staan voor de Franse haan (Latijn Gallia = Frankrijk, Latijn gallus = haan).
Die Franse connectie zien we immers ook aan de andere zijde van het sleuteltje. Daarop staat een weegschaal afgebeeld met daar dwars overheen een zwaard en een staf met een hand. De weegschaal staat natuurlijk voor afgewogen rechtspraak, het zwaard voor het verdedigen van dat recht. De staf met de hand doet denken aan een joodse “yad”: een vaak zilveren aanwijsstokje dat eindigt in de vorm van een hand, gebruikt om de Thora (grotendeels een wetboek) te lezen.
Toch is deze staf geen yad. Bij een yad steekt alleen de wijsvinger uit. Het gaat hier om een opgestoken wijsvinger, middelvinger en duim. Dit is duidelijk de “Main de Justice”, de hand van rechtvaardigheid: het symbool van de Franse koning om recht te spreken. Het symbool bestond al in de middeleeuwen en vormde vanaf de veertiende-eeuw in de vorm van een scepter, een vast symbool bij de kroning van de koning. En Keizer. Napoleon droeg bij zijn kroning ook deze scepter in zijn hand. De drie opgestoken vingers werden weer in verband gebracht met de Heilige Drie-eenheid. Christus wordt ook afgebeeld met dit handgebaar en ook de Hand van God (manus Dei) die we op middeleeuwse schilderingen uit de wolken zien steken maakt dit gebaar. Gods ingrijpen is altijd rechtvaardig.
Met andere woorden: we hebben hier tal van verwijzingen naar het Recht. Het sleuteltje is vrijwel zeker Frans en het dateert stilistisch van ergens rond 1800. De tijd van Napoleon. Maar wie gebruikte het? De gemiddelde Franse soldaat zal geen zakhorloge bij zich gehad hebben. Het moet in ieder geval iemand met enige status zijn geweest en met groot respect voor de Code Napoléon (burgerlijk wetboek).
Eigenlijk wonderbaarlijk hoeveel symboliek er op zo’n klein dingetje past…