Erfgoed van de week: Kwadrant
Misschien heb je hem al gezien in het Stedelijk Museum Zutphen: het kwadrant. Dit bijzondere instrument werd tien jaar geleden op de Houtmarkt gevonden. Het is eeuwenoud, maar toch kon je er toen al – rond 1300 (!) – de tijd en de breedtegraad mee aflezen. Ideaal voor bijvoorbeeld de Hanzekoopvaarders, die de lange reis over de Oostzee maakten.
Al sinds de negende eeuw werd in het Midden-Oosten een instrument (quadrans vetus, oude kwadrant) gebruikt om de relatieve uren te meten. Rond 1200 bereikte deze kennis Europa, waarna de Franse jood Prophatius eind dertiende eeuw uitvond hoe je er ook absolute uren mee kon meten (quadrans novus, nieuwe kwadrant).
Dit Zutphense kwadrant is vermoedelijk rond 1300 in de zuidelijke Nederlanden gemaakt. Je kunt er de absolute uren op aflezen. Daarvan gaan er 24 in etmaal. Van relatieve uren gaan er 12 in een dag met daglicht, die echter in de zomer langer duurt dan in de winter. Om deze variatie te volgen hebben de verschillende maanden (afgekort tot de beginletters op het instrument) verschillende curves. Door de gaatjes in het vizier op de zon te richten verschilt de hoek ten opzichte van de zon per maand en dus ook de hoek van het schietloodje in de hoek ten opzichte van de verschillende curves. Het schuifloodje om het koordje met het schietlood wordt dan op het kruispunt van de curves gelegd. Door de betreffende curve via het koordje naar beneden te volgen komt men daar op een gradenboog en kan het juiste tijdstip worden afgelezen. Dat kan slechts accuraat op de 51e breedtegraad, ter hoogte van Brugge. Het instrument is vermoedelijk in Vlaanderen gemaakt.
Zutphens kwartiertje
Hoe noordelijker, hoe meer afwijking de tijdbepaling heeft. In Zutphen op de breedtegraad van 52,15 is de afwijking ongeveer een kwartier.
De Houtmarkt (waar het kwadrant in 2013 werd gevonden) is aangelegd rond 1300 door de gracht van een voormalige ringwalburg te dempen. De oudste huizen aan deze markt dateren ook uit het eerste kwart van de vertiende eeuw. Dit komt overeen met de vorm van de gotische letters op het kwadrant, zoals die ook voorkomen op zegels uit dezelfde periode, toen graaf Reinoud I de scepter zwaaide over het graafschappen Zutphen en Gelre.
De Zutphense kwadrant is sterk verbogen en bevat enkele haarscheuren, waardoor hij niet meer functioneel is. Er is daarom geopperd dat het door de middeleeuwse eigenaar is weggegooid nadat het onbruikbaar geworden was. Kwadranten zijn bijzonder zeldzaam. Het Zutphense exemplaar geldt als het oudste dat in christelijk Europa bekend is.
Je kunt het kwadrant nu (tot en met 31 december 2023) zien in de tentoonstelling De Hertog & De Hanze in het Stedelijk Museum Zutphen.
Afbeelding: ‘Zutphense’ Kwadrant, ca. 1300, messing, Team Archeologie Zutphen.