Oud-rechterlijke archieven

Met oud-rechterlijke archieven bedoelt het RAZ de archieven die betrekking hebben op de rechtspraak vóór 1811. In dat jaar werd na de inlijving van de Nederlandse gewesten bij Frankrijk een piramidale en uniforme rechterlijke organisatie ingericht. Tot 1811 werd de rechterlijke organisatie in Nederland gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan rechtskringen en hun bevoegdheden.

In dit informatieblad wordt uitsluitend aandacht besteed aan de oud-rechterlijke archieven die betrekking hebben op het werkgebied van het RAZ.

• Wat voor informatie bieden de oud-rechterlijke archieven?
• Zoeken in de oud-rechterlijke archieven
• Valkuilen bij onderzoek
• Begrippenlijst
• Literatuur

Wat voor informatie bieden de oud-rechterlijke archieven?

Gelderland was vóór het ontstaan van de Republiek aan het eind van de 16 eeuw verdeeld in vier kwartieren, daarna in drie. Het Kwartier van Zutphen was er één van. De rechtspraak was verdeeld over de steden en vrije heerlijkheden; het platteland was verdeeld in ambten. Het Hof van Gelre en Zutphen was de hoogste rechterlijke instantie in Gelderland. Rechterlijke instellingen van vóór 1811 hadden verschillende competenties. Grofweg zijn de rechtskringen te verdelen in kringen met een lage jurisdictie en kringen met een hoge jurisdictie. Rechtskringen met de hoge jurisdictie hadden de bevoegdheid om misdaden waarop lijf- en onterende straffen stonden te behandelen. Deze competentie, waarbij tot maximaal de doodstraf mocht worden uitgesproken, noemt men de criminele rechtspraak. Rechtskringen die onder de lage jurisdictie vielen, beperkten zich alleen tot de twee andere competenties: de vrijwillige rechtspraak en de civiele rechtspraak.

Criminele rechtspraak

In deze categorie treft men zaken aan waarbij de wetgever uitging van díe gedragingen waarop een straf was gesteld en die ook daadwerkelijk tot een strafproces hebben geleid. Voorwerp van onderzoek was de verdachte in voorarrest. Het onderzoek was erop gericht achter de ware toedracht van het misdrijf te komen. De schriftelijke neerslag van dat onderzoek vindt u in de criminele protocollen, losse akten of registers van 'interrogatiën en attestatiën'. Deze laatste boeken kennen we ook wel onder de naam kondschapboeken. Verder vindt u in deze categorie verbalen van de verhoren en sententieboeken. Onderzoek in deze categorie levert informatie op over bijvoorbeeld diefstal, mishandeling, verkrachting en fraude. De verdachten komen uit de eigen rechtskring, maar ook van daarbuiten. Daarbij valt dan te denken aan dagloners, landlopers en zigeuners.

Civiele rechtspraak

Ook wel aangeduid als contentieuze rechtspraak. Bij deze competentie neemt de rechtskring geschillen tussen twee of meerdere partijen in behandeling. Ook de eenvoudige strafzaken die met een boete konden worden afgedaan vallen in deze categorie. Van deze eenvoudige zaken werden geen procesdossiers aangemaakt, in het gunstigste geval zijn er protocolboeken aangelegd. Van de schriftelijke procedure zijn wel vele archiefstukken opgemaakt en bewaard. In de sententieboeken staan de gewezen vonnissen, in de gerichtsboeken is de procesgang opgetekend en in kondschapboeken vindt u getuigenissen en interrogatiën. De vervolging en tenuitvoerlegging van vonnissen en besluiten vindt u in verschillende protocollen als badingboeken, gichtenboeken en akten van panding. Verder is van een groot aantal zaken een afzonderlijk procesdossier opgemaakt. Deze zijn geheel of gedeeltelijk samengesteld uit de hiervoor genoemde protocollen. De onder de civiele jurisdictie vallende zaken zijn bijvoorbeeld schuldkwesties, erfeniskwesties en beledigingen.

Vrijwillige rechtspraak

Ook wel aangeduid als voluntaire rechtspraak. Bij deze rechtspraak gaat het om de registratie en afgifte van akten die particulieren op vrijwillige basis aan een gerecht voorlegden of van haar werden verlangd. Het zijn zaken die we vandaag de dag bij de notaris laten passeren. Daarom wordt deze categorie soms ook aangeduid als "oud-notarieel archief". De soort akten die u bij de vrijwillige rechtszaak aantreft, zijn bijvoorbeeld: borgstellingen, schuldbekentenissen, huwelijkse voorwaarden, (herroeping van) testamenten, vestiging en overdracht van renten, donaties, verkoop en transporten, morgengaven, volmachtstellingen, boedelscheidingen en boedelinventarissen, vidimussen en attestaties de vita. Het is met name deze zeer uitgebreide categorie die veel informatie geeft over onze voorouders, hun bezittingen en doen en laten.

Voor de periode ná 1811 wordt wat betreft de criminele en civiele rechtspraak verwezen naar de rechtbankarchieven die bij het Gelders Archief in Arnhem berusten (zie informatieblad Nieuw-rechterlijke achieven). Voor de vrijwillige rechtspraak wordt verwezen naar de notariële archieven (zie informatieblad Notariële archieven).

Zoeken in oud-rechterlijke archieven

Met behulp van inventarissen vindt u de weg in de oud-rechterlijke archieven. De inventarissen zijn ingericht volgens de indeling criminele, civiele en vrijwillige rechtspraak. Vervolgens wordt per competentie min of meer de procesgang gevolgd (bijvoorbeeld aanklacht, formulering van de eis, repliek, dupliek). De stukken die betrekking hebben op de processen zijn chronologisch geordend. In veel gevallen zijn er door de rechtskringen zelf al indexen ("tafels") met verschillende zoekingangen op de protocollen gemaakt. De losse (proces-)dossiers zijn vaak stuksgewijs beschreven op naam, onderwerp en datum. Door publicatie op internet kan gemakkelijk in de series dossiers worden gezocht.

Soms zijn door archiefstellingen, maar ook door onderzoekers zelf, zogenaamde nadere toegangen gemaakt zodat gemakkelijk op naam gezocht kan worden. De nadere toegangen kunnen als bijlagen aan de inventaris zijn toegevoegd, in getypte vorm of als fiche in de studiezaal aanwezig zijn of (op internet) gepubliceerd. De laatste ontwikkeling in het toegankelijk maken van deze archieven is het presenteren van scans op websites. De scans worden per gebied of periode gepresenteerd. Voor de regio Zutphen zijn met name de indexen en scans op de website genealogiedomein.nl interessant.

Oud-rechterlijk archief Zutphen

Gebied: Stad Zutphen en directe omgeving
Periode: 1389-1811
Vindplaats en inventaris: Regionaal Archief Zutphen, 0010 Oud-rechterlijk archief Zutphen
Rechtspraak: Criminele, civiele en vrijwillige rechtspraak
Overige kenmerken: Net voor het jaar 1200 kreeg Zutphen stadsrechten. Daarmee kreeg de stad zelfbestuur en kwam de rechtspraak in handen van het college van schepenen. In de 13e eeuw werd het systeem van schepenrichters ingevoerd: uit het college werden twee rechters voor de periode van twee jaar benoemd. De schepenbank kende verschillende functionarissen: de secretaris, de roededrager, de pander, de scherprechter en enkele boden. De schepenbank van Zutphen had als ressort de stad Zutphen, landerijen in de directe omgeving en aan de westzijde van de IJssel het gebied De Mars. Heel bijzonder is het feit dat Zutphen de hoofdvaart kende. Omdat het als eerste Gelderse stad stadsrechten kreeg, werd Zutphen de "moederstad" voor veel andere Gelderse plaatsen. Bij ingewikkelde processen was een "dochterstad" verplicht aan de Zutphense schepenen een uitspraak te vragen.

Oud-rechterlijk archief Veluwe en Veluwezoom

Gebied: Huidige gemeente Brummen
Periode: 1418-1811
Vindplaats en inventaris: Gelders Archief, bloknummer 203
Rechtspraak: Civiele en vrijwillige rechtspraak
Overige kenmerken: De Veluwe was grofweg verdeeld in twee rechtsgebieden: het drostambt van Veluwe en het richterambt van Veluwezoom. Het gebied dat we nu kennen als gemeente Brummen viel onder het richterambt van Veluwezoom. Het richterambt kende eerst vijf, later drie scholtambten: Brummen, Rheden en Renkum. Aanvankelijk had de scholt grote bevoegdheden, maar in de tijd van de Republiek was hij niet veel meer dan hulpofficier van de richter. Als gemachtigde van de richter passeerde de scholt verschillende soorten akten. Bij afwezigheid van de scholt werden de taken overgenomen door de onderscholt.

Scholtambt Zutphen

Gebied: Warnsveld, Warken, Leesten, Vierakker, Eefde, Wichmond, Vorden, Delden, Veldwijk, Mossel, Linde, Almen, Harfsen, Gorssel, Epse
Periode: 1462-1811
Vindplaats en inventaris: Regionaal Archief Zutphen, 0338 Archief van het Scholtambt Zutphen
Rechtspraak: Criminele, civiele en vrijwillige rechtspraak
Overige kenmerken: Het scholtambt Zutphen was in drie richterambten verdeeld: Vorden, Gorssel/Almen en Warnsveld/Wichmond. De ambten hadden samen maar één gericht dat door de scholt (gewoonlijk door een stadhouder vertegenwoordigd) en twee schepenen van de stad Zutphen werd gevormd. De richters waren door de scholt aangestelde suppoosten, evenals de onderrichters waarvan er in elk ambt één of meer werkzaam waren. De onderrichters zijn te vergelijken met veldwachters. Het archief van het richterambt Gorssel/Almen ontbreekt.

Oud-rechterlijk archief van Heerlijkheid Dorth

Gebied: Kring van Dorth (gem. Lochem)
Periode: 1550-1810
Vindplaats en inventaris: Regionaal Archief Zutphen, 5059 Oud-rechterlijk archief van Heerlijkheid Dorth
Overige kenmerken: Het gericht bestond uit één richter en twee gerichtslieden.

Oud-rechterlijk archief Lochem

Gebied: Stad Lochem en buurschappen Klein-Dochteren en Armoede
Periode: 1570-1811
Vindplaats en inventaris: Regionaal Archief Zutphen, 1102 Oud-rechterlijk archief Lochem
Rechtspraak: Criminele, civiele en vrijwillige rechtspraak
Overige kenmerken: Tot het midden van de 16e eeuw was de stad Lochem (en de buurschappen) onderdeel van het landdrostambt Zutphen. De landdrost had eerst een ondergeschikt ambtenaar, die richter en later scholtis werd genoemd. Gaandeweg maakte de scholtis zich onafhankelijk van de landdrost. Voor de rechtspraak in Lochem tot 1570 wordt verwezen naar het archief van het Landdrostambt Zutphen (Gelders Archief, bloknummer 217).

Oud-rechterlijk archief Verwolde

Gebied: Verwolde
Periode: 1603-1810
Vindplaats en inventaris: Regionaal Archief Zutphen, 1101 Oud-rechterlijk archief Verwolde
Rechtspraak: Civiele en vrijwillige rechtspraak
Overige kenmerken: Het gericht bestond uit één richter en twee keurnoten.

Scholtambt Lochem

Gebied: Laren, Oolde, Exel, Ampsen, Groot en Klein Dochteren, Nettelhorst, Langen, Zwiep, Boschheurne en Zwiep
Periode: 1616-1811
Vindplaats en inventaris: Regionaal Archief Zutphen, 1104 Archief van het Scholtambt Lochem
Rechtspraak: Criminele, civiele en vrijwillige rechtspraak
Overige kenmerken: Het gericht bestond uit één richter en twee gerichtslieden. Voor zaken betreffende heren en boeten was er een advocaat-fiscaal. De criminele jurisdictie was voorbehouden aan het Hof terwijl de officier van het scholtambt het recht van vooronderzoek had. Laren en Oolde vormden in de periode 1795-1802 een eigen ambt.

Oud-rechterlijk archief De Voorst en Het Velde

Gebied: Omgeving kastelen De Voorst (gem. Lochem) en Het Velde (gem. Zutphen)
Periode: 1700-1703
Vindplaats en inventaris: Gelders Archief, archiefblok 205
Rechtspraak: Civiele en vrijwillige rechtspraak
Overige kenmerken: De Voorst en Het Velde werd op voorstel van Willem III door de Staten van Gelderland in oktober 1700 tot hoge heerlijkheid verheven. Bij besluit in april 1705 werd de heerlijkheid weer opgeheven. Tot april 1703 zijn er akten ingeschreven.

Oud-rechterlijk archief Laren en Oolde

Gebied: Laren en Oolde
Periode: 1795-1802
Vindplaats en inventaris: Regionaal Archief Zutphen, 1103 Oud-rechterlijk archief Laren en Oolde
Rechtspraak: Civiele en vrijwillige rechtspraak
Overige kenmerken: Van 1795-1802 vormden Laren en Oolde een zelfstandig ambt. Daarvoor en nadien behoorden zij tot het Schoutambt Lochem.

Valkuilen bij het onderzoek

Denk bij uw onderzoek aan het volgende:

• De schriftelijke neerslag in protocollen van de civiele en criminele rechtspraak is niet altijd nauwkeurig gescheiden (bijvoorbeeld "vonnissen" in het oud-rechterlijk archief Zutphen).
• Omdat bestuur en rechtspraak vóór 1811 door dezelfde colleges gebeurde, is de schriftelijke neerslag van beide niet altijd even nauwkeurig gescheiden. Dit geldt zeer zeker voor de afdelingen rechtspraak die uit de heerlijkheidsarchieven zijn afgescheiden en in de 19e eeuw als afzonderlijke archieven aan het rijk (provinciale archieven) zijn overgedragen.
• Het schrift van voor 1700 is moeilijk leesbaar. Bovendien worden er veel juridische begrippen gebruikt en is het woordgebruik in onze ogen erg ambtelijk en omslachtig, er wordt veel herhaald.

Begrippenlijst

Onderstaande begrippen komt u vaak tegen:

Advocaat-fiscaal: Ambtenaar belast met financiële zaken (bijvoorbeeld boeten)
Ambt: Rechtsgebied op het platteland
Attestatie: Getuigenis
Attestatie de vita: Schriftelijk bewijs dat iemand in leven is
Bading (opbading): Openbare bekendmaking dat tot gerechtelijke verkoop van goederen van debiteuren zal worden overgegaan
Breuken: Boeten
Contentieuze rechtspraak: Civiele rechtspraak (geschillen tussen burgers)
Drost: Ambtenaar belast met voornamelijk de rechtspraak
Gichtenboek: Gerechtelijke verklaringen inzake pandingen
Heerlijkheid: Een conglomeraat van rechten en plichten die betrekking hebben op het bestuur van een bepaald territorium en die in particuliere handen zijn
Hoofdvaart (hofvaart): Recht dat steden met de rechtsgewoonten van een moederstad (bijvoorbeeld Zutphen) bij erg gecompliceerde processen een oordeel "ordell" lieten uitspreken door het gerecht in de moederstad
Interrogatie: Ondervraging
Keurnoot: Richter, gekozen uit de geërfdenorganisatie, die zich vooral bezighield met de vrijwillige rechtspraak
Landdrost: Zie drost
Landdrostambt: Rechtskring (op het platteland) onder leiding van een landdrost
Kondschapboek: Register waarin de ondervragingen en getuigenissen zijn opgetekend
Morgengave: Gift van de bruidegom aan de bruid na de huwelijksnacht
Pander: Soort deurwaarder
Protocol: Register waarin (minuten van) akten zijn genoteerd
Richter: Hulpofficier van de drost die zich vooral bezighield met de vrijwillige rechtspraak
Richterambt: Rechtskring (op het platteland) onder leiding van een richter
Roededrager: Soort deurwaarder
Scholt: Zie schout
Scholtambt: Rechtskring (op het platteland) onder leiding van een scholt
Schout: Ambtenaar belast met opsporing en vervolging van strafbare feiten en handhaving van de openbare orde. Hij fungeerde als voorzitter van het gerecht en zorgde voor de tenuitvoerlegging van de vonnissen.
Schoutambt: Rechtskring (op het platteland) onder leiding van een schout
Sententie: Vonnis
Signaat: Registers (boeken) waarin de procesgang is opgetekend
Vidimus: Gelegaliseerd afschrift van een akte
Voluntaire rechtspraak: Vrijwillige rechtspraak

Literatuur

• Pieter van Wissing (red.), Geldersen gezocht. Gids voor stamboomonderzoek in Gelderland (Arnhem/Den Haag 1996).
• Brord van Stralen, Jeroen Kummer en Freek Pereboom (red.), Lezen in Geldersen Overijsselse bronnen. Gids bij oud schrift in Gelderland en Overijssel (Kampen 1998). 
• W.F.M. Ahoud, Inventaris van het Oud-rechterlijk archief Zutphen 1389-1811 (Zutphen 1989). De inleiding schetst uitvoerig de inrichting en werkzaamheden van de Zutphense schepenbank als gerechtelijke instelling. 
• N.E. Algra en H.R.W. Gokkel (bew.), Fockema Andreae's rechtsgeleerd handwoordenboek (Groningen 1970). 
• Rob van Drie, Nico Plomp en Aad van der Tang, Genealogie, van stamboom tot familiegeschiedenis (Utrecht/Den Haag 1988).
• J. de Graaf, 'Enkele grepen uit het gerichtsprotocol der heerlijkheid Dorth', Archief III-4 (1949)347-352.