Volkstellingen

24 oktober 2018

Volkstellingen

Sinds het eind van de 18e eeuw worden in Nederland volkstellingen gehouden. Wat volkstellingen zijn en welke u bij het RAZ kunt vinden, leest u in dit informatieblad.


Wat zijn volkstellingen

De eerste volkstelling in Nederland was in 1795. De doelstelling was beperkt: de regering wilde de bevolkingsomvang van de Bataafse Republiek kennen om op basis daarvan kiesdistricten in te richten. In 1828 werd bij wet vastgelegd dat voortaan elke tien jaar een algemene volkstelling zou plaatsvinden. Deze algemene volkstellingen kregen in de loop van de 19e en 20e eeuw een uitgebreider karakter: volkstelling werden gecombineerd met beroepstellingen, woningtellingen en (landbouw-)bedrijfstellingen.

De algemene volkstellingen hadden een tweeledig doel. Zij waren in de eerste plaats een ijkpunt ter controle van de gegevens in het gemeentelijke bevolkingsregister. Hoewel de volkstellingen gedurende twee eeuwen nauw verbonden zijn geweest met het bevolkingsregister, geldt dit vooral voor de periode tot 1849, omdat in die periode de bevolkingsregistratie werd opgezet. In de tweede plaats werden de volkstellingen, vooral vanaf de tweede helft van de 19e eeuw, gebruikt om statistische informatie over de bevolking te verzamelen.

De algemene volkstellingen werden tot 1899 uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, daarna nam het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) deze taak op zich. Op gemeenteniveau werden de tellingen verricht door vrijwilligers (veelal gemeenteambtenaren). Dit informatieblad beperkt zich tot de volkstellingen tot 1971, omdat in dat jaar de veertiende en tevens laatste traditionele algemene volkstelling werd gehouden.

De ambtenaar komt bij een gezin aan de deur voor de volkstelling. Tekenaar: A. Kristians (IISG BG C13/52)De ambtenaar komt bij een gezin aan de deur voor de volkstelling. Tekenaar: A. Kristians, 1910 (IISG BG C13/52)

Volkstellingen bij het RAZ

Onderstaand overzicht geeft weer welke volkstellingen bij het RAZ te vinden zijn. De naamlijsten uit het Oud-archief Lochem zijn digitaal beschikbaar via de collectie genealogie.

Brummen

2062 Bevolkingsregister Brummen, inv.nr. 86: (invullings)registers 1839
2003 Gemeente Brummen 1921-1946, inv.nrs. 608-610: documentatie 1920; 1930; 1947
2051 Gemeente Brummen 1946-1980, inv.nrs. 784-878: uitkomsten 1947; 1960; 1970; 1980

Gorssel

5001 Gemeente Gorssel 1811-1936, inv.nrs. 1276-1282: documentatie 1920; 1930
5002 Gemeente Gorssel 1936-1959, inv.nr. 675: uitkomsten 1947
5003 Gemeente Gorssel 1960-1979, inv.nrs. 528-533: uitkomsten en documentatie 1960; 1971

Kring van Dorth

5015 Gemeente Kring van Dorth, inv.nr. 25: documentatie 1829

Laren

1005 Oud-archief Laren, inv.nr. 128: namenlijsten 1795
1076 Bevolkingsregister Laren, inv.nrs. 78-81: (invullings)registers 1827; 1830; 1849
1007 Gemeente Laren 1929-1971, inv.nrs. 224-227: uitkomsten1930; 1940; 1947; 1960; 1971

Lochem

1001 Oud-archief Lochem, inv.nrs. 247a-249: namenlijsten 1795; 1807; 1808
1075 Bevolkingsregister Lochem, inv.nrs. 3-12, 76a,266: (invullings)registers 1829; 1839; 1850; 1879
1003 Gemeente Lochem 1935-1971, inv.nr. 287: documentatie 1947; 1960; 1971

Verwolde

1008 Gemeente Verwolde, inv.nrs. 247-251: invullings)registers 1826-1829; 1840-1848; 1849

Warnsveld

3026 Bevolkingregister Warnsveld, inv.nr. 1-2: (invullings)registers 1828; 1840
3002 Gemeente Warnsveld 1936-1988, inv.nr. 1091: uitkomsten 1947; 1960; 1971

Zutphen

0002 Gemeente Zutphen 1816-1919, inv.nrs. 885-886: (invullings)registers 1840; 1840-1843
0003 Gemeente Zutphen 1920-1980, inv.nrs. 2303-2306: uitkomsten 1930; 1947; 1960; 1971

Welke informatie vind ik in de volkstellingen?

Het materiaal in de gemeentearchieven dat verband houdt met de volkstellingen is zeer divers. Het bestaat uit:

  • 18e-eeuwse naamlijsten van gezinshoofden.
  • 19e-eeuwse voorlopers van het bevolkingsregister.
  • Uitslagen van volkstellingen in de 20e eeuw.


1795: naamlijsten van gezinshoofden

Vergeleken met de latere algemene volkstellingen had de volkstelling van 1795 een beperkte opzet. Het landsbestuur wilde enkel het aantal ingezetenen van de Bataafse Republiek kennen. Het archiefmateriaal rondom de volkstelling van 1795 bevindt zich in de oud-archieven van de gemeenten. Het materiaal bestaat hoofdzakelijk uit namenlijsten van gezinshoofden, met een aantekening van de omvang van het huishouden. Per gemeente zijn de gezinshoofden ingedeeld naar wijken of buurtschappen. Van de volkstelling van 1795 zijn alleen die van de voormalige gemeenten Lochem en Laren bewaard gebleven.

19e-eeuwse volkstellingen: genealogische bron

Het 19e-eeuws volkstellingsmateriaal in de gemeentearchieven draagt het stempel van het administratieve doel van de volkstellingen: de controle van de bevolkingsregistratie. De volkstellingen bevinden zich in de archieven van de gemeentelijke bevolkingsregisters. De tellingen zijn opgemaakt in registervorm – de zogenaamde "invullingsregisters" – of in de vorm van bladen die erg lijken op het bevolkingsregister vanaf 1850. De 19e-eeuwse volkstellingen zijn, als voorlopers (en controlemiddel) van het bevolkingsregister, bruikbaar als bron voor genealogisch onderzoek. Grofweg zijn in de 19e-eeuwse volkstellingen dezelfde gegevens opgenomen. Per inwoner is in de volkstellingen informatie te vinden over:

  • Leeftijd.
  • Geboorteplaats.
  • Geslacht.
  • Burgerlijke staat.
  • Beroep.
  • Geloof.


20e-eeuwse volkstellingen: bron voor sociaal-economische structuur

De volkstellingsmateriaal uit de eerste helft van de 19e eeuw in de gemeentearchieven betreft vooral documentatie rondom de uitvoering van de volkstellingen, zoals correspondentie met het CBS en het Ministerie van Binnenlandse Zaken, voorschriften omtrent de volkstelling en instructies voor de tellers. Voor de gemeente Gorssel is zelfs een bijna volledig telregister bewaard gebleven van de 11e volkstelling in 1930. Hierin hielden de vrijwillige tellers per buurtschap bij hoeveel telkaarten per woonadres waren uitgedeeld. De archiefstukken die betrekking hebben op de volkstellingen uit de tweede helft van de 20e eeuw bevatten hoofdzakelijk statistisch gegevens, die worden gepresenteerd in een groot aantal tabellen.

Telkens terugkerende thema's zijn regionale spreiding, wijze van samenwonen, godsdienst, beroep, en woning en huisvesting. Andere thema’s waarnaar de overheid in de loop van de 20e eeuw onderzoek deed, waren huwelijksvruchtbaarheid, onderwijs, woon-werkverkeer. In de uitkomsten van de algemene volkstellingen treft u informatie over de volgende onderwerpen (deze opsomming is niet uitputtend):

  • Bevolkingsomvang.
  • Godsdienstige verhoudingen.
  • Leeftijdsopbouw van de bevolking.
  • Samenstelling van de huishoudens.
  • Samenstelling van de beroepsbevolking.
  • Opleidingsniveau van de beroepsbevolking.
  • Aantal forensen.
  • Aantal woningen/gebouwen.


Wat is elders te vinden?

Voor statistisch materiaal over gemeenten kunt u tevens de gedigitaliseerde uitkomsten van de volkstellingen uit de periode 1795-1971 raadplegen op http://www.volkstellingen.nl/. Omdat uitslagen van de 19e-eeuwse volkstellingen in de gemeentelijke archieven ontbreken, vormt deze website een goede bron voor statistisch materiaal uit deze periode. Naast een website zijn de gegevens toegankelijk gemaakt via cd-rom.

De uitkomsten van de 20e-eeuwse volkstellingen die zich in de gemeentearchieven bevinden zijn daarentegen meer gedetailleerd dan de gedigitaliseerde bestanden op deze website. Bovendien bevatten de gemeentelijke jaarverslagen ook veel informatie over sociaal-economische onderwerpen.

Valkuilen

De invullingsregisters van de volkstellingen uit de 19e eeuw zijn slechts een momentopname. Zij werden aangelegd bij de opbouw van het bevolkingsregister en de controle daarvan. Mutaties met betrekking tot vestiging in en vertrek van individuen uit de gemeente werden in de invullingsregisters van de volkstellingen niet bijgehouden, zoals dat wel gebeurde bij de bevolkingsregisters.

Bij het vaststellen van de bevolkingsomvang draaide het bij de volkstellingen gewoonlijk om de ‘werkelijke bevolking’. Dit is de bevolking die werkelijk woonde in een gemeente. Personen die tijdelijk afwezig waren (zoals schippers, kooplieden) werden dus geteld bij de gemeente die daadwerkelijk hun woonplaats was. Bij de volkstellingen van 1849, 1859 en 1869 werd de ‘feitelijke bevolking’ geteld, dus alle personen die fysiek in de gemeente aanwezig waren op het tijdstip van de telling.

Literatuur, bronnenpublicaties en websites

  • O. Boonstra e.a. (red.), Twee eeuwen Nederland geteld. Onderzoek met de digitale Volks-, Beroeps- en Woningtellingen 1795-2001 (Den Haag 2007). Bundel is digitaal beschikbaar via http://www.volkstellingen.nl/.
  • J.L. van Zanden, Broncommentaren III. De Volkstelling van 1807/08 (’s-Gravenhage 1985). Digitaal beschikbaar via de website van Huygens ING
  • M.B. de Roos (red.), Oostelijk Gelderland. Bewerking van gegevens van de volkstellingen van 1947 en 1960 (Doetinchem 1966).
  • CBS/NIWI, Publicaties volkstellingen 1795-1971 (Voorburg 1999) en Data en publicatie Volkstelling 1899 (Voorburg 1999). CD-ROMs. Ook beschikbaar bij het RAZ.
  • http://www.volkstellingen.nl/.
  • Gelderland in cijfers: over diverse (bevolkings)statistieken.
  • Ook andere bronnen bieden mogelijk informatie over uw voorouders. Bekijk de actuele inhoudsopgave van de collectie Genealogie voor een overzicht van de geïndexeerde bronnen bij het RAZ.