Huisnummering
Genealogen stuiten bij hun onderzoek in het bevolkingsregister vaak op verouderde huisnummers of vreemde verwijzingen in de rubriek “huizing”. Het is niet gemakkelijk om een oud huisnummer meteen om te zetten naar een huidig adres. Vaak is het een enorm gepuzzel. Het RAZ biedt met dit informatieblad enkele handreikingen om onderzoek naar huisnummering uit te voeren. Dit informatieblad richt zich vooral op de koppeling tussen de wijknummers in de 19e-eeuwse bevolkingsregisters en de straatnummering die later volgde. Eerst verklaren we in grote lijnen de gebruikte methoden voor nummering. Vervolgens noemen we de belangrijkste kenmerken per gemeente en bieden we omnummeringslijsten aan.
- Voor de invoering van het bevolkingsregister
- Bevolkingsregister: wijkregisters
- Bevolkingsregister: alfabetische registers
- Straatnaam met huisnummering
- Omnummeringslijsten
- Situatie per gemeente
Brummen
Gorssel
Laren
Lochem
Warnsveld
Zutphen - Aanvullende bronnen
- Valkuilen
- Literatuur
Voor de invoering van het bevolkingsregister
Straatnamen dateren al vanaf de Middeleeuwen, we zien ze bijvoorbeeld terug op oude plattegronden. In verkoopakten werden huizen aangeduid met namen (“Het Gouden Anker”) en in verkoopakten werden de eigenaar en de buren vernoemd (“…in het huis naast Jan Jansen”). Gaandeweg komen er systemen met nummering van de huizen, bijvoorbeeld in verpondingskohieren (verpondingsnummers), rotlijsten of schoorsteentellingen.
Bevolkingsregister: wijkregisters
Met de invoering van de bevolkingsregisters (vanaf 1850) komt er meer structuur in het nummeren van huizen. De eerste registers zijn ingericht op wijk. Per wijk (dat kan ook een gehucht of dorp zijn) werd een “route” afgelegd en werden de huizen genummerd. Het eerste huis van de wijk kreeg bijvoorbeeld nummer C1, de tweede C2 enzovoort. Problematisch werd dit systeem als er een huis tussen de huizen C1 en C2 werd gebouwd. Vaak kreeg het huis dan de toevoeging “a”: C1a.
Registers werden na een aantal jaren afgesloten. Gegevens werden dan overgeschreven van het oude register in het nieuwe en de volgorde van huisnummers werd aangepast. Om het voorbeeld te volgen: C1 uit het oude register bleef C1 in het nieuwe register, maar C1a werd C2 en C2 werd C3. De familie Janssen die eerst in het huis C2 woonde, had even later het adres C3.
In een tweede of derde opvolger van het eerste register kon de nummering nogal oplopen. Een sprong van C2 naar C17 is helemaal niet ongebruikelijk. Dezelfde familie Janssen in hetzelfde huis kon in enkele decennia dus wel drie of vier verschillende adressen hebben!
Bevolkingsregister: alfabetische registers
Nog problematischer werd het toen de registers niet meer wijksgewijs werd ingericht maar alfabetisch op hoofdbewoner. Met dit systeem verdween de samenhang tussen de adressen in een straat of wijk. De gemeenten legden voor het terugvinden van bewoners op adres hulpregisters aan. Deze hulpregisters hebben de reputatie slecht onderhouden te zijn en bieden bovendien weinig informatie. Pas rond 1920 voeren sommige gemeenten woningkaarten in die wél een goede toegang bieden op bewoners per adres.
Straatnaam met huisnummering
Het systeem van wijknummering heeft lang stand gehouden. In 1896 ging als eerste in onze regio de gemeente Zutphen over op het systeem van straatnummering: een straatnaam met huisnummer, het systeem zoals wij dat vandaag de dag nog steeds hebben. Het platteland rond Zutphen bleef echter tot ver inde 20e eeuw het oude systeem van wijknummering hanteren.
Omnummeringslijsten
Bij het overstappen van wijknummering naar straatnummering werden omnummeringslijsten aangelegd. Vaak zijn deze lijsten het uitgangspunt bij het herleiden van oude nummers naar nieuwe nummers. De tabellen zijn echter beperkt te gebruiken: ze schakelen alleen over van het jongste wijknummer naar het nieuwe adres. De gemeente maakte géén omnummeringslijsten van oude wijknummers (vanaf 1850) naar nieuw adres. Hebt u dus een wijknummer uit een bevolkingsregister van 1862-1890, dan kunt u dat niet gebruiken in de omnummeringslijst uit 1952. De stap tussen 1890 en 1952 is té groot; het wijknummer is na 1890 immers nog één of meerdere keren gewijzigd
De omnummeringslijsten worden in de paragrafen hieronder in pdf-formaat aangeboden. Naast de algemene omnunmmeringslijsten is in elke gemeente nog een groot aantal besluiten op straat- of buurtniveau. Deze besluiten zijn vooralsnog alleen in origineel in de studiezaal in te zien.
Vrijwilligers van archiefdiensten en oudheidkundige verenigingen hebben voor sommige gemeenten getracht complete omnummeringstabellen samen te stellen. Deze reconstructies zijn wisselend van kwaliteit. Het RAZ biedt deze lijsten uitsluitend aan in papieren versie in de studiezaal.
Situatie per gemeente
Brummen
- In 1951-1952 schakelde de gemeente over van wijknummering naar straatnummering. Eerst werd wijk K (Eerbeek) van straatnummering voorzien en een jaar later de rest van de gemeente.
- Informatie en gemeentelijke besluiten over huisnummering vindt u in archiefnummer 2051 Gemeente Brummen 1946-1980, inv.nrs. 119-127.
- Het bevolkingsregister is over de periode 1827-1920 wijksgewijs ingericht en van 1921-1939 alfabetisch op hoofdbewoner. Het bevolkingsregister is over de periode 1827-1939 geheel gedigitaliseerd en geindexeerd.
- Onder archiefnummer 2062 Bevolkingsregister Brummen vindt u onder inv.nrs. 172-182 zogenaamde "huizenregisters". De registers zijn geordend op wijknummering en vermelden de hoofdbewoner. De registers dateren van de periode 1831-1892 en zijn wisselend wat betreft informatieve waarde. Onder inv.nrs. 145-149 zijn de zogenaamde "huizenklappers" opgenomen. Deze klappers zijn geordend op wijknummering, vermelden de bewoner en maken een verwijzing naar het bevolkingsregister. De huizenklappers zijn aangelegd voor de periode 1921-1939.
- Er zijn geen verdere reconstructielijsten beschikbaar in de studiezaal.
- U kunt de volgende bestanden downloaden (originelen aanwezig in archief 2051, inventarisnummer 119):
Omnummeringslijst wijk K Eerbeek (1951)
Omnummeringslijst gemeente Brummen (zonder Eerbeek) (1952)
Gorssel
- De gemeente ging in 1951 over van wijknummering naar straatnummering. De lijst die bij deze overschakeling hoort, maakt een koppeling tussen de wijknummering per 1939 naar het nieuwe adres van 1951 en vermeldt de hoofdbewoner.
- Informatie en gemeentelijke besluiten over huisnummering vindt u in archiefnummer 5001 Gemeente Gorssel 1811-1936, inv.nr. 415, archiefnummer 5002 Gemeente Gorssel 1936-1959, inv.nrs. 684-685, archiefnummer 5003 Gemeente Gorssel 1960-1979, inv.nr. 539 en archiefnummer 5070 Gemeente Gorssel 1980-1989, inv.nr. 88.
- Het bevolkingsregister is over de periode 1861-1921 wijksgewijs ingericht en van 1921-1939 alfabetisch op hoofdbewoner. Het bevolkingsregister is over de periode 1861-1939 geheel gedigitaliseerd en geindexeerd.
- Onder archiefnummer 5057 Bevolkingsregister Gorssel vindt u onder inv.nr. 89 een register van huisnummering. Dit register betreft alleen de periode 1921-1931. Het register is geordend op wijknummering en vermeldt de hoofdbewoner en de plaats in het bevolkingsregister. Het register van huisnummering is in kopie te raadplegen in de studiezaal.
- Er is getracht een reconstructie te maken van oude wijknummers naar huidige adressen. De reconstructie is gebaseerd op verschillende bronnen maar onvoldoende gedocumenteerd. De resultaten zijn wisselend succesvol en kunnen alleen als indicatief worden beschouwd.
- U kunt het volgende bestand downloaden:
Omnummerlijst gemeente Gorssel (1952). Origineel aanwezig in archief 5002, inventarisnummer 685.
Laren
- De gemeente stapte pas bij de samenvoeging met de gemeente Lochem in 1971 in totaliteit over op straatnummering. Enkele jaren daarvoor waren enkele straten en buurten van de gemeente (met name nieuwbouwprojecten) al overgestapt.
- Informatie en gemeentelijke besluiten over huisnummering bevinden zich in archiefnummer 1007 Gemeente Laren 1929-1971, inv.nr. 34 en in archiefnummer 1004 Gemeente Lochem 1972-1981, inv.nrs. 331-332.
- Het bevolkingsregister is over de gehele periode 1852-1938 wijksgewijs ingericht. Het bevolkingsregister is geheel gedigitaliseerd en geïndexeerd.
- In de meeste delen van het bevolkingsregister is voorin een lijst geplaatst op volgorde van de wijknummering met vermelding van de hoofdewoner én in veel gevallen een huis- of boerderijnaam.
- Er zijn diverse projecten geweest om een reconstructie te maken van oude wijknummering naar nieuwe straatnummering. De resultaten zijn wisselend succesvol en kunnen alleen als indicatief worden beschouwd. Deze reconstructielijsten zijn uitsluitend op papier aanwezig en alleen te raadplegen in de studiezaal.
- U kunt het volgende bestand downloaden:
Omnummerlijst gemeente Laren (ca. 1971). Origineel aanwezig in archief 1004, inventarisnummer 331.
Lochem
- De gemeente ging gefaseerd over van wijknummering naar straatnummering. Het gros, met daarbij de stad Lochem, ging in 1920 over naar een straatnummering, terwijl gedeelten van de wijken A, B en C (Dochteren en Armhoede) pas in 1961 overstapten naar het nieuwe systeem.
- Informatie en gemeentelijke besluiten over huisnummering vindt u in archiefnummer 1003 Gemeente Lochem 1935-1971, inv.nrs. 117, 268 en 930 en archiefnummer 1004 Gemeente Lochem 1971-1982, inv.nrs. 331-332.
- Het bevolkingsregister is over de periode 1831-1862 zijn wijksgewijs ingericht. De registers over de periode 1861-1939 zijn alfabetisch op hoofdbewoner. Scans van de registers zijn gekoppeld aan de de inventaris van archiefnummer 1075 Bevolkingsregister Lochem.
- Onder archiefnummer 1075 Bevolkingsregister Lochem zijn onder inv.nrs. 246-269 verschillende registers van huisnummering over de periode 1841-1935.
- Er zijn verschillende projecten geweest om een reconstructie te maken van oude wijknummers naar huidige adressen. Deze reconstructies zijn gebaseerd op verschillende bronnen maar onvoldoende gedocumenteerd. De resultaten zijn wisselend succesvol en kunnen alleen als indicatief worden beschouwd.
- U kunt de volgende bestanden downloaden:
Omnummerlijst stad Lochem (1920). Bron onbekend; kopie aanwezig in studiezaal.
Omnummerlijst gedeelten wijken A en C (1952). Origineel aanwezig in archief 1004, inventarisnummer 331.
Omnummerlijst wijken A, B en C (1961). Origineel aanwezig in archief 1004, inventarisnummer 331.
Warnsveld
- De gemeente ging gefaseerd over van wijknummering naar straatnummering. In 1938 kreeg wijk A (Dorp Warnsveld) een straatnummering, de buitengebieden (Vierakker en Wichmond) volgden eerst in 1954. De belangrijke doorgaande wegen Leestenseweg en Bonendaalseweg werden in 1964 opnieuw genummerd. Naast deze drie grote wijzigingen, kenmerkt de gemeente zich door vele kleinere straat- en huisnummerwijzigingen.
- Informatie en gemeentelijke besluiten over huisnummering vindt u in archiefnummer 3002 Gemeente Warnsveld 1936-1988, inv.nrs. 1086-1087.
- Het bevolkingsregister is over de gehele periode 1840-1936 wijksgewijs ingericht. Al in 1936 ging de gemeente over op het systeem van persoonskaarten.
- In de latere delen van het bevolkingsregister worden wijknummering en straatnamen te zamen op een pagina vermeld.
- Er zijn verschillende projecten geweest om een reconstructie te maken van oude wijknummers naar huidige adressen. Deze reconstructies zijn gebaseerd op verschillende bronnen maar onvoldoende gedocumenteerd. De resultaten zijn wisselend succesvol en kunnen alleen als indicatief worden beschouwd.
- U kunt de volgende bestanden downloaden (originelen aanwezig in archief 3002, inventarisnummer 1086):
Omnummerlijst dorp Warnsveld (ca. 1936)
Omnummerlijst buiten de bebouwde kom (1954-1955)
Omnummerlijst Leestenseweg en Bonendaal (1964)
Zutphen
- De gemeente ging in 1896 over van wijknummering naar straatnummering. Een oorspronkelijke omnummertabel is niet bekend. Gehanteerd wordt de concordans (omnummerlijst) die is gebaseerd op wijkregisters. De lijst maakt een koppeling tussen de wijknummering anno 1896 en het nieuw toegekende huisnummer.
- Informatie en gemeentelijke besluiten over huisnummering vindt u in archiefnummer 0003 Gemeente Zutphen 1920-1980, inv.nrs. 183-188.
- Het bevolkingsregister is over de periode 1842-1861 wijksgewijs ingericht, daarna van 1862-1939 alfabetisch op hoofdbewoner. Het bevolkingsregister is over de gehele periode gedigitaliseerd en geindexeerd.
- Na 1896 werd nog een tijdlang een dubbele vermelding van wijk- en straatnummer gebezigd. In het bevolkingsregister (en ook in de adresboeken) staat dan bijvoorbeeld als adres vermeld Deventerweg A 131, waarbij "A" verwijst naar de wijk waartoe de Deventerweg behoort en "131" naar het nieuwe huisnummer.
- In archiefnummer 0308 Bevolkingsregister Zutphen onder inv.nrs. 117-141 zijn "huis- en wijkregisters" over de periode 1896-1922 beschikbaar. De registers volgen de oude wijkindeling en vermelden de nieuwe straatnummering. Over de periode 1922-1939 zijn woningkaarten beschikbaar. Per adres vindt u een vermelding van de hoofdbewoners. De woningkaarten vindt u onder inv.nrs. 350-358.
- U kunt het volgende bestand downloaden (Overschreven van 308 inv.nrs. 117-129):
Omnummerlijst gemeente Zutphen (1896)
Aanvullende bronnen
Hieronder vindt u een aantal archiefbronnen die bij het herleiden van een oud wijknummer naar een straatnummer goed gebruikt kan worden. Dit overzicht beperkt zich tot gegevens die bij het RAZ berusten. Op internet vindt u talloze andere bronnen die u kunt gebruiken, bijvoorbeeld de historische kranten op de site van de Koninklijke Bibliotheek en de Nederlandse telefoonboeken (periode 1904-1950) van het Museum voor Communicatie.
- Adresboeken. Lees het informatieblad of ga direct naar scans.
- Bouwvergunningen. Lees het informatieblad of zoek in het e-loket bouwdossiers; dossiers alleen in te zien in studiezaal.
- Kadaster. Lees het informatieblad. De registers zijn alleen op de studiezaal te raadplegen.
- Notariële archieven. Lees het informatieblad of zoek direct in de database; akten alleen in te zien in studiezaal.
- Topografische kaarten. Ga naar de digitale afbeeldingen.
Valkuilen
- Vaak worden wijknummers verward met perceelnummers van het kadaster. De opbouw van de nummers (een letter gevolgd door een cijfer) lijkt dan ook erg op elkaar. Beide nummers hebben niets met elkaar gemeen. In het kadaster worden ook niet de bewoners, maar de eigenaren van het huis genoteerd.
- In de notarisakten van rond 1830-1840 komt het oude systeem van huisnamen, huisnummers en verpondingsnummers samen met het nieuwe systeem van perceelnummers volgens het kadaster. De hierin genoemde huisnummers zijn dus verouderd, maar kunnen wel een aanknopingspunt zijn voor verder onderzoek.
- Ook ná de invoering van de straatnummering kan een straat of huisnummer zijn gewijzigd. Heel vaak zal dit niet voorkomen, omdat de administratieve en financiële consequenties voor de gemeente groot zijn.
- U kunt een omnummeringslijst alleen gebruiken om de jongste wijknummers om te zetten naar het nieuw toegekende adres.
- In inventarissen en nadere toegangen op archieven wordt vaak de oorspronkelijke straatnaam of huisnummer aangehouden die het pand had toen de administratie werd opgemaakt, maar een wetmatigheid is dat niet. Het is daarom raadzaam om op meerdere zoektermen te zoeken. Bijvoorbeeld: het eerste gedeelte van de Deventerweg werd na de Tweede Wereldoorlog Burg. Dijckmeesterweg genoemd. Administratie uit de jaren 1930 kan in het archief opgeborgen zijn onder Deventerweg maar ook op de anachronistische naam Burg. Dijckmeesterweg.
Literatuur
Kees van der Wiel, Op zoek naar huis, straat of buurt. Handleiding voor historisch huizenonderzoek (Haarlem 1997).