Kadaster

Het RAZ beheert de gemeentelijke serie van gegevens van de kadastrale gemeenten Almen, Brummen, Gorssel, Hall, Kring van Dorth, Laren en Verwolde, Lochem, Warnsveld en Zutphen voor de periode 1832-ca. 1990. De bronnen die bij het RAZ te vinden zijn, zijn dus niet identiek aan de gegevens van het Kadaster. Het Kadaster heeft veel meer. Voor de volledigheid wordt in deze informatiewijzer wel uitgelegd wat kadastrale archieven in het algemeen zijn.

• Wat zijn kadastrale archieven?
• Hoe kunt u zoeken in kadastrale archieven?
• Welke kadastrale archieven heeft het RAZ?
• Kadastrale tekeningen bij het RAZ
• Wat is elders te vinden?
• Welke andere bronnen zijn er?
• Gegevens voor 1832
• Enkele afkortingen en begrippen
• Valkuilen bij het onderzoek
• Literatuur en websites

Wat zijn kadastrale archieven?

Het Nederlands Kadaster trad in werking in het jaar 1832 en had tot doel het bezit en het gebruik van onroerende eigendommen vast te leggen om een rechtvaardige heffing van grondbelasting mogelijk te maken. De eerste aanzet voor de oprichting van het Kadaster vormde de inlijving van Nederland bij het Franse Keizerrijk in het jaar 1810, waarna de Franse belastingwetgeving ook in Nederland werd ingevoerd. De verzameling wetten en decreten die samen het zogenaamde Receuil Méthodique vormden, waren leidend bij de invoering van het Kadaster in Nederland.

Vanaf 1811 is men in Nederland begonnen met het inmeten van percelen. Eerst werden de grenzen van alle kadastrale gemeenten vastgesteld, waarna vervolgens elke gemeente in secties werd verdeeld. Deze secties werden voorzien van een aanduiding in de vorm van een letter en een aanduiding die werd ontleend aan bijvoorbeeld een plaatsnaam, een veldnaam of een vooraanstaand object in de sectie. Binnen de secties werden vervolgens de kadastrale percelen ingemeten. De percelen werden in het kader van belastingheffing vervolgens geschat naar kwaliteit en soort.

Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel

Het perceelnummer, het soort eigendom, de oppervlakte, de klassering der ongebouwde eigendommen, het belastbaar inkomen van de gebouwde eigendommen en de naam van de eigenaar werden per kadastrale gemeente vastgelegd in de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel (OAT). De perceelsnummers in de OAT verwijzen naar de oorspronkelijke kadastrale kaarten, minuutplans genaamd, die per kadastrale gemeenten en kadastrale sectie zijn ingericht. Omdat zowel de OAT als de minuutplans in principe onveranderbaar waren, werden tot 1844 mutaties vastgelegd in een Suppletoire Aanwijzende Tafel (SAT).

De veranderingen ten aanzien van eigenaren en percelen werden ook bijgehouden in perceelsgewijze leggers, die ook wel kadastrale legger of kortweg legger wordt genoemd. Vanaf 1844 werden mutaties vastgelegd in het Register No. 71 en in de Algemene naamwijzer. In Register No. 71 werd een verband gelegd tussen een kadastraal perceel en de achtereenvolgende eigenaren. In de Algemene naamwijzer werd de koppeling tussen een persoonsnaam en een artikelnummer vastgelegd. Het Register No. 71 en de Algemene naamwijzer vormen samen met de OAT en de minuutplans de belangrijkste toegangen op de kadastrale leggers.

Wat kunt u vinden in kadastrale archieven?

Het Kadaster biedt inzicht in de eigendomssituatie van onroerende goederen. In de administratie staan de kadastrale percelen centraal. De belangrijkste gegevens die over een perceel worden vastgelegd, zijn het perceelnummer, het soort eigendom, de oppervlakte de klassering van ongebouwde eigendommen, het belastbaar inkomen van gebouwde eigendommen en de eigenaar. Bij een kadastraal onderzoek kunnen veranderingen ten aanzien van deze gegevens door de jaren heen worden gevolgd.

Hoe kunt u zoeken in kadastrale archieven?

Er zijn verschillende ingangen om een kadastraal onderzoek te starten. Hoe meer gegevens aan het begin van het onderzoek bekend zijn, hoe eenvoudiger het onderzoek over het algemeen zal verlopen. Het is aan te raden minimaal over één van de onderstaande gegevens te beschikken, bij voorkeur in relatie tot een jaartal of een tijdsperiode:

• De ligging van een perceel.
• De naam van een persoon.
• Een perceelnummer.

Een belangrijk hulpmiddel bij kadastraal onderzoek vormen de kadastrale atlassen die zijn uitgegeven door de Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland. Deze publicaties bevatten, naast een toelichting over de totstandkoming, het doel en de werkwijze van het Kadaster, reproducties van de minuutplans en een overzicht van de gegevens uit de OAT van de betreffende gemeente. De publicaties maken het mogelijk een kadastraal onderzoek te starten in het jaar 1832 en de daaropvolgende mutaties ten aanzien van een perceel te volgen.

Met behulp van de publicaties van de Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland kan worden vastgesteld wie in het jaar 1832 eigenaar was van een bepaald perceel en onder welk artikelnummer deze persoon of instelling is opgenomen in de kadastrale legger. Via de eerste eigenaar kunnen vervolgens de veranderingen met betrekking tot een perceel worden gevolgd. De kadastrale leggers zijn voorzien van een kolommenstelsel waarin informatie over het perceel is ondergebracht. Om de veranderingen in de tijd te reconstrueren, is met name de informatie in de kolommen 16-19 belangrijk. In de kolommen 16 en 17 werd, uitgezonderd bij de eerste eigenaar, een verwijzing opgenomen naar vorige eigenaar. In de kolommen 18 en 19 werd een verwijzing opgenomen naar de volgende eigenaar.

Welke kadastrale archieven heeft het RAZ?

Het RAZ beheert de gemeentelijke series van de kadastrale archieven van Almen, Brummen, Gorssel, Hall, Kring van Dorth, Laren en Verwolde, Lochem, Vorden, Warnsveld en Zutphen voor de periode 1832-ca. 1990. Deze archieven zijn in enkele gevallen niet in hun geheel bij het RAZ aanwezig. Deze archieven bevatten voornamelijk registers. Van enkele gemeenten zijn ook minuutplans en andere kaarten aanwezig. Uw onderzoek zal dus voornamelijk tekstuele gegevens opleveren en géén kaartmateriaal.

Kadastrale tekeningen bij het RAZ

De kadastrale kaarten behoren tot de administratie van het Kadaster en niet tot de gemeentelijke administratie. Hierdoor beschikt het RAZ over weinig kaartmateriaal. De tekeningen die het RAZ wel heeft zijn veelal werktekeningen. Een deel van de kaarten is gescand en daardoor te raadplegen via de beeldbank. Veel tekeningen zijn echter nog niet gescand en alleen in origineel in de studiezaal te raadplegen. Volg hiervoor de beschrijvingen via de inventarissen in bovenstaande tabel.

Wat is elders te vinden?

De kadastrale archieven die door het RAZ worden beheerd, bestaan uit de kadastrale administraties die door de verschillende gemeenten zijn bijgehouden. Het Kadaster in Arnhem houdt tot op de dag van vandaag een complete administratie bij van alle kadastrale gemeenten binnen het eigen werkgebied. De historische archieven van het Kadaster in Arnhem zullen op termijn worden overgedragen aan het Gelders Archief in Arnhem. Met behulp van de zogenaamde Digilegger is het al wel mogelijk om onderzoek te doen in de archieven van het Kadaster. Deze Digilegger bestrijkt heel Nederland en is toegankelijk bij alle Regionaal Historische Centra / Archiefdiensten in de provinciehoofdsteden (bijvoorbeeld in Arnhem bij het Gelders Archief en in Zwolle bij het Historisch Centrum Overijssel). Via de website van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed zijn veel kadastrale kaarten online te raadplegen. Dit zijn niet alleen minuutplans. Ook kaarten van na 1832 zijn gedigitaliseerd.

Welke andere bronnen zijn er?

Het Kadaster geeft inzicht in de eigendomssituatie ten aanzien van onroerend goed. Door de opzet van de kadastrale administratie is moeilijk te herleiden wanneer zich wijzigingen in deze situatie hebben voorgedaan. Het is daarom altijd raadzaam het kadastraal onderzoek te combineren met een onderzoek in notariële archieven. Kadastraal onderzoek biedt eveneens geen inzicht in de daadwerkelijke bewoners of gebruikers van een pand. Om dit vast te stellen, moet een kadastraal onderzoek worden gecombineerd met een onderzoek in het Bevolkingsregister van de corresponderende burgerlijke gemeente.

Voor de periode van de Tweede Wereldoorlog is nog een aanvullende bron beschikbaar. Het Nationaal Archief heeft samen met het kadaster een koppeling gemaakt tussen de kadastergegevens en de zogenaamde Verkaufsbücher en de resultaten zijn doorzoekbaar op NA:Verkaufsbücher. De Verkaufsbücher tonen de gegevens van door de bezetter onteigende panden van veelal Joodse eigenaren. Door de koppeling kan eenvoudig gezocht worden op naam, plaats- of straatnaam.

Gegevens voor 1832

Het is lastig om gegevens over een pand te vinden die ouder zijn dan de kadastrale gegevens. Twee belangrijke bronnen die informatie kunnen geven zijn transportakten en verpondingen.

Oud-rechterlijke archieven

In de oud-rechterlijke archieven bevinden zich de voorlopers van de openbare registers van het kadaster. Vrijwel overal vond de publicatie van de zakelijke rechten van de 16e tot het begin van de 18e eeuw plaats door vestiging voor het gerecht. In de registers van het gerecht werd dit geregistreerd. Afhankelijk van de periode en het gerecht zijn er aparte protocollen van transporten en vestenissen of zijn de transporten opgenomen in de protocollen van vrijwillige akten, de zogenaamde kentenissen.

Zie informatieblad Oud-rechterlijke archieven.

Verpondingen

In de 15e en 16e eeuw werd al belasting geheven op onroerende goederen, de zogenaamde verpondingen. In registers werden de belastingplichtigen en hun landerijen of huizen ingeschreven. Zetters (schatters) bepaalden de waarde (de grondslag voor de belasting). De grootte van het bezit werd niet opgemeten en was dus niet exact bekend. Hierdoor was de taxatie niet zuiver en vonden er onjuiste heffingen plaats.

Zie informatieblad Verpondingen.

Enkele afkortingen en begrippen

In de registers komen diverse afkortingen voor. Dit kunnen afkortingen zijn die een ambtenaar zelf heeft bedacht. Hierdoor is niet van alle aantekeningen te achterhalen wat de ambtenaar er mee bedoelde. Enkele termen en afkorting komen regelmatig voor. Deze zijn voor u in een lijst met afkortingen op een rij gezet.

Valkuilen bij het onderzoek

• Het RAZ beheert alleen de gemeentelijke serie van kadastrale gegevens. Deze collecties zijn beperkt. Voor uitgebreid onderzoek kan het raadplegen van de archieven van het Kadaster noodzakelijk zijn (Gelders Archief in Arnhem).
• De aanduiding van kadastrale secties en kadastrale percelen hebben geen enkele relatie met het in het verleden toegepaste systeem van huisnummering waarbij elke wijk met een letter werd aangeduid en elke woning met een nummer.
• In de kadastrale leggers werden bij ruimtegebrek vaak percelen die bij een bepaald artikelnummers hoorden ondergebracht op lege bladzijden achter in de legger of op bladzijden waar nog ruimte was onder een ander artikelnummer. Het is daarom raadzaam bedacht te zijn op verwijzingen naar andere artikel- of folionummers.
• Reeds bij de inwerkingtreding van het Kadaster in 1832 vielen het grondgebied van een burgerlijke gemeente en het grondgebeid van een kadastrale gemeente niet altijd samen. Wijzigingen ten aanzien van burgerlijke gemeenten, zoals opheffing of samenvoeging, zijn niet van invloed geweest op het grondgebied van de kadastrale gemeenten, zodat de afwijking tussen beide soorten gemeenten in de loop van de jaren veelal is toegenomen.
• Kadastrale archieven bieden alleen inzicht in de eigendomssituatie van percelen, maar niet in wie daadwerkelijk in een pand heeft gewoond.
• De gegevens die per artikelnummers zijn vastgelegd, vormen geen momentopname, maar geven de veranderingen ten aanzien van de onroerende goederen van de eigenaar weer voor de hele periode waarin hij bezittingen heeft.
• In 1890 wordt begonnen met een nieuwe nummering van artikelnummers. Vooral de lage artikelnummers kunnen dus twee keer voorkomen, terwijl ze in beide gevallen naar verschillende eigenaren verwijzen.
• Aantekeningen zijn in de leggers genoteerd per dienstjaar, ofwel per jaar waarin de belasting betaald werd. Dit kan dus een jaar later zijn dan een bepaalde verandering heeft plaats gehad.

Literatuur en websites

• M. Verheijen, Aan de slag in de kadastrale archieven: een handleiding voor de particuliere onderzoeker (Apeldoorn 2014). Uitgave van de Dienst voor het kadaster en de openbare registers te Apeldoorn.
• F. Keverling Buisman en E. Muller, Kadaster-Gids. Gids voor de raadpleging van hypothecaire en kadastrale archieven uit de 19e en de eerste helft van de 20e eeuw (’s-Gravenhage 1979).
• Kadastrale Atlas Gelderland. Onder andere atlassen van de kadastrale gemeenten Brummen/Hall, Zutphen, Warnsveld, Gorssel/Almen/Kring van Dorth en Verwolde/Lochem/Laren. De atlassen zijn te vinden in de bibliotheek van het RAZ.
• P. Kruizinga, De kadastrale legger en aanverwante bronnen, Broncommentaren 3; Bronnen betreffende de registratie van onroerend goed in de negentiende en twintigste eeuw (Den Haag 1997) 17-73. Digitaal beschikbaar via de website van Huygens ING. 
• P. Kruizinga, De kadastrale kaart, 1812-1990, Broncommentaren 3; Bronnen betreffende de registratie van onroerend goed in de negentiende en twintigste eeuw (Den Haag 1997) 75-111. Digitaal beschikbaar via de website van Huygens ING.
• Website van het Kadaster en hun website met historische kaarten: Topotijdreis.
• De beeldbank van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Hierin onder andere de kadastrale kaarten van 1811-1832 (voorheen opgenomen op de website van WatWasWaar).
• U vindt de kadastrale kaarten en perceelinformatie van Gelderland uit 1832 ook digitaal op HisGIS Gelderland.
• Het Nationaal Archief heeft samen met het kadaster een koppeling gemaakt tussen de kadastergegevens en de zogenaamde Verkaufsbücher van de Duitse bezetter: NA:Verkaufsbücher.

Naar boven