Morgengaven

De morgengave was de 15e- en 16-eeuwse benaming voor een huwelijksgift van de man aan zijn vrouw. De man schonk deze gift aan zijn echtgenote op de eerste dag ná de huwelijksvoltrekking, op de morgen ná de eerste huwelijksnacht. Het doel van de morgengave was de bescherming van de vermogenspositie van de echtgenote in geval van vooroverlijden van haar man.

• Geschiedenis van de morgengave
• Waar vindt u morgengaven?
• Wat is het morgengavenboek?
• Wat vindt u in het morgengavenboek?
• Zoeken in het morgengavenboek
• Valkuilen bij het onderzoek
• Literatuur en transcriptie

Geschiedenis van de morgengave

De morgengave was in de 15e en 16e eeuw hoofdzakelijk een Oost-Nederlands gebruik. Het in de Lage Landen geldende Romeins recht verbood schenkingen tussen echtgenoten. Omdat het Romeins recht in de oostelijke gewesten minder snel dan in de westelijke gebieden het inheems recht verving, bleef de morgengave in Gelderland en Overijssel tot het begin van de 17e eeuw bestaan. Evenals in andere Gelderse en Overijsselse steden moet in Zutphen en omgeving de morgengave als huwelijksschenking tot in de 17e eeuw een bekend fenomeen zijn geweest.

Uitbetaling

De morgengave werd aan de vrouw uitbetaald als bij overlijden van de man het huwelijk ‘onbeërfd’ was – dat wil zeggen, als het huwelijk kinderloos was gebleven. De morgengave beschermde de vrouw tegen aanspraken van erfgenamen van haar overleden echtgenoot, die eventueel het bestaan van het huwelijk konden aanvechten. Indien er bij overlijden van de man levende kinderen waren, dan werd de morgengave nietig verklaard. De morgengave diende als een oudedagsvoorziening voor de langstlevende echtgenote.

Huwelijkse voorwaarden

In de 15e en 16e eeuw bestond de morgengave alleen in naam. Het gebruik om een morgengave te geven, is in de 17e eeuw langzaam verdwenen. Van een gift op de dag ná de eerste huwelijksnacht was in de 16e eeuw feitelijk geen sprake meer. De huwelijksgift, door de bruidegom aan de bruid gedaan, werd al vóór de huwelijksvoltrekking vastgelegd in huwelijkse voorwaarden, waarin een schenking werd aangeduid als morgengave.

Waar vindt u morgengaven?

De grootste verzameling morgengaven in Zutphen wordt aangetroffen in het zogenaamde morgengavenboek. Dit boek, waarin van 1478 tot 1572 morgengaven werden ingeschreven, bevindt zich in 0010 Oud-rechterlijk archief Zutphen 1389-1811 onder inv.nr. 621.

Vrijwillige rechtspraak

Morgengaven die vóór 1478 door Zutphense bruidsparen werden vastgelegd, zijn te vinden in de protocollen van vrijwillige rechtspraak van datzelfde archief, de zogenaamde kentenissen. De morgengaven zijn ingeschreven tussen akten van andere vormen van vrijwillige rechtspraak, zoals testamenten, verkoop, boedelscheidingen etc. Het oud-rechterlijk archief Zutphen herbergt bovendien een serie huwelijkse voorwaarden, waarin in sommige gevallen een morgengave is opgenomen als onderdeel van de huwelijksgiften.

De 0191 Collectie particuliere charters 1297-1809 herbergt eveneens een tiental 14e-, 15e- en 16e-eeuwse Zutphense morgengaven. De oorkonden zijn waarschijnlijk afschriften van de gerechtelijke protocollen van vrijwillige akten (en later het morgengaveboek), waarin de schenking werd ingeschreven. De 15e-eeuwse morgengavenoorkonden van vóór 1478 zijn terug te vinden in de kentenissen. Enkele oorkonden uit de periode 1478-1520 corresponderen met inschrijvingen in het morgengavenboek. Namen uit andere oorkonden uit dezelfde periode zijn in het morgengavenboek, noch in de kentenissen terug te vinden. Waarom deze niet zijn ingeschreven, is onbekend.

Buiten Zutphen

In hoeverre in regio rondom Zutphen de morgengave een huwelijkspraktijk was, is niet bekend. Indien bruidsparen in Brummen, Gorssel, Lochem en Warnsveld hebben willen vastleggen, dan moeten die zijn ingeschreven in de protocollen van de vrijwillige rechtspraak van de rechtsinstellingen die tot 1811 in deze gebieden bestonden. Voor een indeling van de rechtsgebieden rond Zutphen en een verwijzing naar de oud-rechterlijke archieven in het werkgebied van het RAZ, zie het informatieblad Oud-rechterlijke archieven.

Wat is het morgengaveboek?

De Zutphense schepenbank hield tussen 1478 en 1572 een speciaal register bij voor de administratie van morgengaven. Dit register is bekend geworden als het morgengavenboek. Hierin noteerden de schepenen van Zutphen de huwelijksgift die de man daags na de huwelijksvoltrekking deed aan zijn vrouw. Zoals na 1811 aanstaande echtgenoten de huwelijkse voorwaarden bij de notaris lieten passeren, zo verscheen in de 15e en 16e eeuw het bruidspaar voor de schepenbank zodat deze de morgengave rechtsgeldigheid kon verlenen.

Twee schepenen

De morgengave werd altijd geregistreerd in aanwezigheid van twee schepenen. Zij noteerden in het morgengavenboek elke nieuwe morgengave onder vermelding van de dag en de namen van de dienstdoende schepenen. Vervolgens werden de namen van bruidegom en bruid genoteerd en de aard en omvang van de schenking.

Dat in 1572 de laatste morgengave in morgengavenboek is geregistreerd, betekende niet het einde van de praktijk van huwelijksgiften. Na 1572 zijn schenkingen van de man aan de vrouw terug te vinden in de protocollen van vrijwillige akten, de zogenaamde kentenissen. Deze kentenissen zijn te vinden in 0010 Oud-rechterlijk archief Zutphen 1389-1811.

Wat vindt u in het morgengavenboek?

Het morgengavenboek is een belangrijke bron voor voorouderonderzoek in 16e-eeuws Zutphen, maar het is belangrijk te realiseren dat het als zodanig géén huwelijksregister is (zoals de trouwboeken uit de DTB-registers). Het morgengavenboek biedt dus geen compleet overzicht van de bruidsparen die tussen 1478 en 1572 in Zutphen in het huwelijk traden. Omdat de morgengave een huwelijksgift van vermogensrechtelijke aard was, is het zelfs te verwachten dat alleen rijke en vermogende Zutphenaren een morgengave kwamen aangeven.

Desondanks bevat het morgengavenboek een schat aan informatie, juist vanwege het ontbreken van trouwboeken voor Zutphen vóór 1600. Allereerst bevat het boek gegevens over de bruid, bruidegom en eventuele familieleden. Daarnaast kan via de registratiedatum van de morgengave de huwelijksdatum worden benaderd. Ten slotte is de aard en omvang van de huwelijksgift vermeld.

Namen van bruid, bruidegom en familieleden

Het morgengavenboek bevat in de eerste plaats de namen van mannen en vrouwen die in de periode 1478-1572 in het huwelijk zijn getreden. Het gaat om de voor- en achternaam van bruidegom en bruid. Soms maakten de schepenen tevens aantekening van het beroep van de bruidegom of diens herkomst. In een aantal gevallen is de naam van de vader van één van de echtgenoten genoteerd. Indien de bruid weduwe was, werd sporadisch de naam van de overleden echtgenoot vermeld.

Benadering van de huwelijksdatum

Een huwelijksdatum zal vergeefs worden gezocht in het morgengavenboek, omdat het als zodanig geen register van huwelijken is. Het is alleen mogelijk om met het morgengavenboek de huwelijksdatum te benaderen. Het is immers onduidelijk of de morgengave ook daadwerkelijk werd vastgelegd op de dag ná de huwelijksvoltrekking.

Er mag van worden uitgegaan dat de morgengaven werden ingeschreven op zittingsdagen van de schepenbank. Of de schepenbank van Zutphen daarvoor een vaste zittingsdag had, is onbekend – de schepenbank kwam naar eigen goeddunken bijeen. Bij oppervlakkig doorbladeren vallen de vele maandagen in het oog, waarop morgengaven werden geregistreerd. Morgengaven werden echter ook op andere dagen van de week ingeschreven, waardoor het aannemelijk is dat de morgengave één of enkele dagen na de huwelijksvoltrekking werd ingeschreven.

Aard en omvang van de morgengave

De Zutphense morgengaven bestonden over het algemeen uit een geldbedrag. Dit bedrag – doorgaans uitgedrukt in guldens of schilden – kwam uit het vermogen van de man óf uit het vermogen van beide ec

htgenoten. In enkele gevallen werd roerend en onroerend goed geschonken.

Zoeken in het morgengavenboek

De morgengaven werden op datum geregistreerd. Omdat het Zutphense morgengavenboek is gedigitaliseerd, is het mogelijk het morgengavenboek jaar voor jaar door te bladeren. Raadpleeg daarvoor de scans die gekoppeld zijn aan de beschrijving in de inventaris. Het morgengavenboek is ook op trefwoord doorzoekbaar via de collectie Genealogie.

Valkuilen bij het onderzoek

• In de 16e eeuw is er geen eenduidige spelling van namen. In het morgengavenboek kunnen dezelfde voor- en achternamen met een andere spelling zijn geschreven.
• Niet alle bruiden zijn vermeld met hun eigen voornaam, maar met die van hun vader (bijvoorbeeld: Joffr. Andriess Berndtsdochter Ubbekinck, Joffr. Gerit Veer)
• Van veel bruiden wordt alleen de voornaam genoemd, en niet de achternaam.
• Het morgengavenboek is géén huwelijksregister, dus het vermeldt niet alle huwelijken die tussen 1478 en 1572 in Zutphen zijn voltrokken
• De registratiedatum van de morgengave hoeft niet de eerste dag na de huwelijksdatum te zijn.
• Ook andere bronnen bieden mogelijk informatie over uw voorouders. Bekijk de collectie Genealogie voor een overzicht van de geïndexeerde bronnen.

Literatuur en transcriptie

• A.S. Blecourt, Kort begrip van het oud-vaderlandsch burgerlijk recht (Groningen 1939; vijfde druk).
• N.A. Hamers, ‘Morgengaven (1542-1616)’, in: L.W.M. Berenbroek, P.M. op den Brouw en N.A. Hamers (red.), Zoeklicht op Nijmegen. Genealogische Heraldische Bundel (Nijmegen 1980) 122-136.
• J.S.L.A.W.B. Roes, Het naaste bloed erfde het goed. De positie van de langstlevende echtgenoot in het Nederlandse erfrecht bij versterf deel 1 De periode van het ‘oud-vaderlandse’ recht (tot 1809) (Deventer 2006).
• J.D. Wagner, ‘Excerpten uit het boek der morgengaven, berustende in het Zutphensch archief’, De Nederlandsche Leeuw. Maandblad van het Genealogisch-Heraldisch Genootschap 36 (1918) 180-186.