Nieuw-rechterlijke archieven

In tegenstelling tot de rechterlijke organisatie van voor 1811 (zie informatieblad Oud-rechterlijke archieven), is er na 1811 sprake van een grotere uniformiteit binnen de rechtspraak. Na de inlijving van de Nederlanden bij Frankrijk werden alle bestaande rechtbanken opgeheven en de rechtspraak werd een taak van de centrale overheid. In dit informatieblad wordt een toelichting gegeven op de organisatie van de rechtspraak in de huidige gemeenten Brummen, Lochem en Zutphen van 1811 tot 1940. U kunt hier zien welke informatie u in de verschillende rechterlijke archieven kunt vinden. De rechterlijke archieven van 1811-1940 berusten echter niet bij het RAZ, maar bij het Gelders Archief te Arnhem.


Organisatie van de rechtspraak na 1811

Nieuwe structuur

Vanaf 1811 werden de stadsgerechten, scholtambten, etc. vervangen door een piramidale structuur, bestaande uit vier niveaus:

  • Het Hoog Nationaal Gerechtshof.
  • Het Hof van Assisen (voor Gelderland te Arnhem).
  • De rechtbank van de Eerste Aanleg (in Gelderland: Arnhem, Nijmegen, Tiel en Zutphen).
  • De kantongerechten, bestaande uit de vredegerechten en rechtbanken van Enkele Politie.


Voor het werkgebied van het RAZ (de huidige gemeenten Brummen, Lochem en Zutphen) is het van belang te weten dat de kantongerechten van Lochem (Laren en Lochem), Warnsveld (Gorssel en Warnsveld) en Zutphen onder de rechtbank van de Eerste Aanleg te Zutphen vielen, terwijl het kantongerecht Brummen onder de rechtbank van Eerste Aanleg te Arnhem viel.

Nieuwe namen

In 1838 is er een nieuwe wet ingevoerd, die vooral gevolgen had voor de samenstelling en benaming van de rechterlijke macht in Gelderland. Zo werden de vredegerechten en de rechtbank van de Enkele Politie opgeheven en onder de noemer kantongerecht samengebracht. De arrondissementsrechtbank verving de rechtbank van de Eerste Aanleg en het Hof van Assisen werd opgeheven en vervangen door het Provinciaal Gerechtshof. Voor Gelderland was deze gevestigd te Arnhem. Landelijk was de Hoge Raad het centrale orgaan.

In plaats van de veertien kantongerechten binnen het arrondissement Zutphen vóór 1838, bleven er nog vier over: Apeldoorn, Deventer, Groenlo en Zutphen. Het kantongerecht van Zutphen omvatte de gemeenten: Gorssel, Hengelo, Laren, Lochem, Steenderen, Vorden, Warnsveld, Zutphen, en nu ook Brummen.

Welke informatie vindt u in de nieuw-rechterlijke archieven?

Kleine vergrijpen

Het Nederlandse recht is verdeeld in het privaatrecht en het publiekrecht. Het privaatrecht behandelt zaken tussen burgers onderling, terwijl het publiekrecht zich bezighoudt met de rechtszaken tussen de overheid en de burger. Op het laagste niveau (het kantongerecht) behandelde het vredegerecht eenvoudige privaatrechtelijke, en de rechtbank van de Enkele Politie eenvoudige publiekrechtelijke zaken. De grootste kans op achtergrondinformatie over bijvoorbeeld uw voorouders heeft u in de archieven van dit kantongerecht: geografisch gezien beslaat het de kleinste eenheid en men kon al ten gevolge van kleine vergrijpen met dit gerecht in aanraking komen. Ook vindt u in deze archieven onder andere benoemingen van voogden, krankzinnigverklaringen en akten van bekendheid. Om gericht te kunnen zoeken, is het natuurlijk wel van belang dat u de woonplaats van uw voorouders kent.

Ernstiger zaken

De rechtbank van de Eerste Aanleg (na 1838 de Arrondissementsrechtbank) behandelde de appèlzaken (hoger beroep) van het kantongerecht, burgerlijke zaken en strafzaken. Hier werden de zaken behandeld waarop een hogere straf stond, zoals bedelarij, diefstal en moord. Daarnaast kan men in deze archieven ook voogdbenoemingen, krankzinnigverklaringen en echtscheidingen vinden. Wanneer iemand in hoger beroep ging tegen de uitspraak van de rechtbank van de Eerste Aanleg of Arrondissementsrechtbank, kunt u nog gegevens vinden in het archief van de Hof van Assisen, later het Provinciaal Gerechtshof. Wanneer men in cassatie ging tegen dat vonnis kwam men bij het Hooggerechtshof (later Hoge Raad) terecht.

Notarieel of rechterlijk archief?

Vóór 1811 maakte men in Gelderland weinig gebruik van een zelfstandige notaris en werden de meeste zaken die wij in een notarieel archief zouden verwachten, bij het gerecht geregeld. Na 1811 veranderde dit, de meeste zaken betreffende testamenten, boedelscheidingen en onroerend goed werden buiten het gerecht om, bij een notaris vastgelegd. Dergelijke informatie vindt u daarom ook niet in het nieuw-rechterlijk archief, maar in het archief van de betreffende notaris (zie informatieblad Notariële Archieven). Akten van huwelijkse voorwaarden kunt u na 1811 in beide archieven tegenkomen. Deze werden bij de notaris òf bij de rechtbank van de Eerste Aanleg/Arrondissementsrechtbank vastgelegd.

In onderstaand schema ziet u in welk archief u welke informatie zou kunnen vinden. Al deze archieven vindt u bij het Gelders Archief te Arnhem.

Overzicht Nieuw-rechterlijke archieven

Periode 1811-1838

 

Overzicht van Rechterlijke archieven voor de gemeente Brummen, Lochem en Zutphen
InstellingRechtbanken te:ZaakVoorbeeld
Vredegerecht (onderdeel van het Kantongerecht)

Lochem: Laren en Lochem

Warnsveld: Gorssel en Warnsveld

Zutphen

Brummen

eenvoudig privaatrecht

voogdbenoeming,
krankzinnigverklaringen,
vennootschappen e.d.

Rechtbank van de Enkele Politie (onderdeel van het Kantongerecht)

Lochem: Laren en Lochem

Warnsveld: Gorssel en Warnsveld

Zutphen

Brummen

eenvoudige wetsovertreding

diefstal, overtreding, verstoring openbare orde e.d.

Rechtbank van de Eerste Aanleg

Arnhem: Brummen

Zutphen: Gorssel, Laren, Lochem, Warnsveld, en Zutphen

appèlzaken

civiele zaken

strafzaken

faillissement, huwelijkse voorwaarden, echtscheiding,
curatele toezichtstelling, bedelarij, diefstal, verwonding,
moord e.d.

Hof van Assisen Arnhem: alle gemeenten

appèlzaken

strafzaken

 


Periode 1838-1940

 

Overzicht van Rechterlijke archieven voor de gemeente Brummen, Lochem en Zutphen
InstellingRechtbanken te:ZaakVoorbeeld
Kantongerecht Zutphen: Brummen, Gorssel, Hengelo, Laren, Lochem, Steenderen, Vorden, Warnsveld en Zutphen

eenvoudig privaatrecht

eenvoudige wetsovertreding

voogdbenoeming,
krankzinnigverklaringen,
vennootschappen e.d.,
diefstal,overtreding,
aanklacht e.d.

Arrondissementsrechtbank Zutphen: Brummen, Gorssel, Hengelo, Laren, Lochem, Steenderen, Vorden, Warnsveld en Zutphen

appèlzaken

burgerlijke zaken

strafzaken

faillissement,
huwelijkse voorwaarden,
echtscheiding, curatele toezichtstelling,
bedelarij, diefstal,
verwonding, moord e.d.

Provinciaal Gerechtshof (In WOII verloren gegaan) Arnhem: alle gemeenten  

alle appèlzaken


Valkuilen bij het onderzoek

  • Het RAZ beschikt niet over de nieuw-rechterlijke archieven. Deze vindt u bij het Gelders Archief in Arnhem.
  • De openbaarheid van het rechterlijk archief van na 1930 is beperkt in verband met de privacy van de betrokkenen. Over het algemeen geldt er voor stukken jonger dan 75 jaar beperkte raadpleging. Voor meer informatie over de toegankelijkheid kunt u terecht op de website van het Gelders Archief.
  • Van 1811 tot 1838 viel het zelfstandige kantongerecht Brummen onder de rechtbank van de Eerste Aanleg te Arnhem, pas daarna vormde Brummen een onderdeel van het kantongerecht van Zutphen.
  • De archieven van het Provinciaal Gerechtshof te Arnhem (1838-1940) zijn in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan.


Literatuur en websites

  • Rob van Drie, Nico Plomp en Aad van der Tang, Genealogie, van stamboom tot familiegeschiedenis (Utrecht/Den Haag 1988).
  • Pieter van Wissing (eindred.), Geldersen gezocht. Gids voor stamboomonderzoek in Gelderland (Arnhem, Den Haag 1996).
  • W. de Vries, Rechterlijke instellingen in Gelderland (1970).
  • R. Huijbrecht (red.), Werkboek rechterlijke archieven 1838-1940 (’s-Gravenhage 1989).