Ligt er een tunnelstelsel onder het centrum van Zutphen?
Het Cultuur- en Erfgoedpact waarin vijf gemeenten de wens hebben uitgesproken om jongeren in contact te brengen met kunst en erfgoed, is in Zutphen opgepakt onder de naam ARMED. In de Kruittoren onderzoeken jongeren tussen de 18 en 28 jaar het erfgoedthema van 2025, 80 jaar vrijheid, in al haar facetten. Maandelijks vertellen ze over hun activiteiten en onderzoek.
In dit interview bespreken Jesse Brinkerhof (1994), kunstenaar en begeleider bij ARMED, en fotograaf Quinn Oosterbaan (1998), het idee dat er tunnels zouden liggen onder de historisch binnenstad. Quinn doet onderzoek naar die tunnels en de verhalen die hierover de ronde gaan. Lees over het mogelijke bestaan van tunnels in Zutphen, de kracht van verhalen over het ondergrondse en waarom onwaarheden ook legitieme erfgoedstukken kunnen zijn.
Mythe
J: “Hoe kom jij er eigenlijk bij dat er tunnels liggen onder de binnenstad van Zutphen?”
Q: “Mijn ouders vertelden daarover toen ik een jaar of 8 was. Zij zeiden dat er vluchttunnels zouden lopen van de Walburgiskerk tot voorbij de stadspoort. Veel meer heb ik niet onthouden, maar dat beeld is altijd blijven hangen. Toen ik mij bij ARMED aansloot kwam dit verhaal weer bij mij naar boven en ben ik online gaan zoeken naar bronnen. Ik vond oude krantenartikelen in Delpher, maar die geven geen duidelijk beeld. Stadsarcheoloog Michel Groothedde noemt het bestaan van een tunnelnetwerk een mythe: ‘Ik heb hier haast elke steen wel een keer gekeerd, dus dan had ik inmiddels toch wel iets gevonden moeten hebben!’”
J: “Waarom denk je het verhaal van een tunnelnetwerk in Zutphen bij je is gebleven?”
Q: “Ik vind het mysterieuze aspect zo krachtig, het idee dat er een verborgen, ondergrondse wereld zou bestaan. En als dat zo zou zijn, hoe oud zullen die tunnels dan wel niet zijn? Wat zou zich daar allemaal hebben afgespeeld en voor welk doel? Wat dat betreft hoeft het ook eigenlijk helemaal niet waar te zijn, het feit dat sommigen dit denken en doorvertellen is al interessant genoeg.”
Zoveel beelden bij het woord tunnels
J: “Het is inderdaad een erg potent idee en beeld, zo blijkt ook uit jouw ervaring. Binnen het krijgsbedrijf zijn ze soms een enorm schrikbeeld. Maar de betekenis verandert ook door de context. Als je het hebt over ‘tunnels in Zutphen’, roept dat een heel ander beeld op dan, bijvoorbeeld, ‘tunnels in Almere’. En zo roept ‘tunnels in Oostenrijk’ weer heel iets anders op dan ‘tunnels in Vietnam’. Bij de een denk je aan autoritjes tijdens de zomervakantie, bij de ander eerder aan de Vietcong en boobytraps.”
Q: “En haast elke gemeenschap heeft wel verhalen over tunnels. Op de een of andere manier blijven ze fascineren. Terwijl ze ook onderdeel kunnen zijn van hele alledaagse infrastructuur, zoals het riool, of een punt van A naar B.”
J: “Je hebt zelfs tunnels die op de weg rijden! Begin vorig jaar was er zo’n markant moment waarbij er drie verhalen over tunnels in de media rondgingen: 1) Er toerde een ‘replica’ van een ‘Hamas-tunnel’ – een omgebouwde vrachtwagen – door Nederland. 2) Israëli’s ‘vonden’ een vermeend ondergronds hoofdkwartier van Hamas onder het al-Shifa ziekenhuis – veel experts en journalisten waren echter niet overtuigd en wezen erop dat Israël de faciliteiten zelf had gebouwd in de jaren 80. 3) In New York braken gevechten uit tussen de politie en een joodse gemeenschap die geheime gangen had gegraven onder hun synagoge – waarna het internet ontplofte met de wildste theorieën. Tunnels lijken zowel geliefd in Israëlische propaganda als antisemitische complottheorieën.”
Q: “Zeker, er wordt nu relatief veel over tunnels gesproken, maar in Zutphen niet echt. Ik wil het verhaal in Zutphen weer tot leven brengen. Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog leefde het bijvoorbeeld nog wel. De Duitsers meenden toen dat hier ook een tunnelnetwerk was. Zij wilden dit graag gebruiken en voorkomen dat het verzet zich er ging nestelen.”
Legendes onderdeel van erfgoed
J: “Maar waarom zou je willen dat die mythe in Zutphen zo krachtig wordt?”
Q: “Legendes zijn ook onderdeel van erfgoed. Je zou die kunnen onderzoeken om ze te kunnen ontkrachten, maar ik wil kijken waarom die legendes werden verteld en hoe we ze nu kunnen vertellen. Kennelijk voelden inwoners zich toch verbonden met dit soort verhalen. Dat zegt ook iets over een mogelijke gedeelde identiteit van Zutphen, denk aan de lange historie van de stad en de centrale rol die oorlog hierin heeft gespeeld.”
J: “Inderdaad! En hoe zou je dit onderzoek om kunnen zetten in beeldend werk?”
Q: “Ik ben zelf fotograaf en heb ook ervaring in video. In propagandafilmpjes knippen ze ook vaak van alles aan elkaar om te suggereren dat er een groot netwerk aan tunnels is. Dat kan ik hier ook doen aan de hand van historische kelders en gangen. Het kan een vrij serieuze toon hebben, of het kan een spotje worden voor een onbestaande toeristische tour. Nu verzamel ik de plekken en het beeldmateriaal. Daarnaast wil ik Zutphense legendes en mythes onderzoeken, al dan niet over tunnels, verder onderzoeken, om het werk verschillende ladingen te kunnen geven. Dus als er mensen zijn die iets weten over tunnels in Zutphen of de verhalen daarover, mail mij dan alsjeblieft op Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.!”
Foto Quinn Oosterbaan.