ARMED: Wat is herinnering eigenlijk en hoe wordt herinneren gebruikt?

Het Cultuur- en Erfgoedpact, waarin vijf gemeenten de wens hebben uitgesproken om jongeren in contact te brengen met kunst en erfgoed, is in Zutphen opgepakt onder de naam ARMED. In de Kruittoren onderzoeken jongeren tussen de 18 en 28 jaar het erfgoedthema van 2025, 80 jaar vrijheid, in al zijn facetten. Maandelijks vertellen ze over hun activiteiten en onderzoek.

In dit interview hebben Jesse Brinkerhof (1994), kunstenaar en begeleider bij ARMED, en ARMED-leden Mira Maria Struijk (1999) en Sofia Notenboom (2000) het over hun onderzoek naar herinnering. Wat is herinnering eigenlijk en hoe wordt herinneren gebruikt? En wat nou als een herinnering vals blijkt te zijn?

J: “Herinnering is zowel ontzettend alledaags en vanzelfsprekend, als complex en gelaagd. Er zijn tal van facetten te belichten, wat ook gebeurt in een academisch veld als Memory Studies. Jullie schrijven allebei een theoretisch onderzoek voor jullie opleiding Docent Beeldende Kunst en Vormgeving (DBKV) aan ArtEZ, Arnhem. Hoe banen jullie je een weg door dit kluwen?”

M: “Klopt, er zitten zoveel kanten aan het begrip ‘herinnering’. Ik probeer daarom dicht bij mezelf te blijven. Ik heb al snel heimwee of het gevoel dat ik iets kan verliezen, een beeld, een herinnering. De beelden die bepaalde objecten bij mij oproepen zijn te dierbaar om vervolgens die spullen weg te kunnen gooien. Zoiets banaals als de tandenborstel van mijn ex-vriend – ik kan er geen afstand van doen, haha. In mijn schilderijen maak ik veel gebruik van mijn eigen ‘archief’ aan jeugdherinneringen en dierbare spullen. Mijn onderzoek gaat over de waarde en het gebruik van zo’n persoonlijk archief voor makers. Maar ook ik ga de breedte in, aan de hand van veel verschillende voorbeelden.”

S: “Dat laatste doe ik ook. Vanuit de breedte licht je aan de hand van voorbeelden juist weer hele concrete facetten van herinnering uit. Mijn onderzoek gaat over kunst die nadrukkelijk met herinnering werkt en hoe die kunstwerken en -praktijken gebruikt kunnen worden in kunstonderwijs. Op een bepaalde manier bén jij je herinneringen. Herinneringen zijn nodig om een identiteit te vormen. Dat zie je zowel op een persoonlijk als maatschappelijk niveau. Kunst beslaat vaak brede vragen. Door herinneringskunst en haar praktijken te gebruiken in het onderwijs denk ik dat kinderen zich beter leren verplaatsen in anderen, terwijl ze ook de ruimte krijgen zichzelf te positioneren.”

J: “Zo’n identiteit wordt ook nog weleens gebaseerd op valse herinneringen. Kijk maar naar het tot voor kort gangbare verhaal over hoe de Spanjaarden in Zutphen honderden tot duizenden burgers in de bevroren IJssel gegooid zouden hebben in 1572. Dit blijkt helemaal geen lokaal verhaal, laat staan een waargebeurd voorval te zijn geweest, maar een propagandaverhaal van Oranje en zijn Geuzenleger, dat later belangrijk werd in de nationale identiteit en herinnering van de Opstand.”

M: “Valse of pseudoherinneringen vinden ook plaats bij individuen. Er zijn heel veel redenen aan te wijzen waarom herinneringen veranderen of geheel overgenomen worden van anderen of via media. Mensen hebben vaak de drang om tot een rond verhaal te komen, waardoor ontbrekende details creatief ingevuld worden. Herinneringen van verschillende gebeurtenissen kunnen door elkaar heen gaan lopen, zelfs oude dromen kunnen gaan voelen als doorleefde, echte ervaringen. Valse herinneringen kunnen ons troosten of nare ‘echte’ herinneringen overschreeuwen. We zijn ook nog eens sociale wezens, waardoor we onze verhalen over onszelf aanpassen aan de luisteraar."

J: “Historicus Johan Visser beargumenteert ook dat de mythe van het bloedbad van Zutphen een middel was om andere kanten van het verleden te vergeten. De Geuzen terroriseerden met veel bloedig geweld Zutphen en omgeving. Maar nee, die Spanjaarden!”

S: “Inderdaad, herinneringen worden soms bewust uitgewist, ook van bovenaf. Kijk naar wat Israëlische bezetters in Palestina doen. Palestijnen worden niet alleen fysiek uitgewist, ook Palestijnse herinneringen, hun kennis en cultuur worden aangevallen. Wat doet het met je als je zoveel kwijtraakt – familie, vrienden, kennissen, maar ook de omgeving die onherkenbaar wordt, persoonlijke bezittingen die weg zijn, alledaagse gebruiken onmogelijk gemaakt? Het wist identiteit uit. In mijn onderzoek bekijk ik bijvoorbeeld het project OM/Mother waarin door vrouwen en meisjes uit acht Palestijnse families uit Hebron het dagelijks leven wordt vastgelegd. Dit gezamenlijke fotografieproject, geïnitieerd door kunstenaar Barbara Debeuckelaere, is voor mij het meest directe voorbeeld van ‘kunst tegen het vergeten’.”

J: “Misschien is goed om de lezer te vertellen over het onderzoek van ARMED naar de communistische verzetsheld Jan Willem Vlastuin, die in 1944 in opdracht van NSB-burgemeester Tesebeld werd omgebracht door de SS’ers Jan Komman en Douwe Anema. Alleen een ietwat knullig, naar beneden wijzend pijltje bij zijn sterfplek in de Bernhardsteeg herinnerd in Zutphen aan hem. Wij gaan in het teken van de dodenherdenking op 4 mei een herdenking organiseren voor Vlastuin. Nu wil ik zeker niet stellen dat het herdenken van deze verzetsheld eerder van bovenaf de kop in is gedrukt, maar het klimaat tegen communisten tijdens de koude oorlog heeft zeker niet geholpen. Sterker nog, communistische verzetshelden kwamen opnieuw op dodenlijsten terecht, dit keer op die van de geheime dienst. Wij willen mensen graag herinneren aan het feit dat we een aanzienlijk deel van het meest felle verzet destijds te danken hebben aan ideologisch gemotiveerde communisten. Met de groei en normalisering van fascistische en ultrarechtse bewegingen roept het de vraag op hoe hedendaags en toekomstig verzet herinnerd en vergeten gaat worden.”

Afbeeldingen:

1. Het schilderij is van Mira Maria Struijk. Hierin is linksboven een tuimelend figuurtje te zien die ze heeft gevonden op de bekende prent van het 'bloedbad' van 1572.
2. De tanden zijn uit het persoonlijke archief van Mira Maria Struijk. Ze is die als kind verloren door een val met moeder en fiets. Ze heeft ze gescand als een archiefstuk.
3. Het beeld met de bomen is van Sofia Notenboom. Ze liet op basis van foto's geïnspireerd op haar herinneringen ons hierop schrijven over onze eigen herinneringen. Jesse Brinkerhof heeft op dit voorbeeld geschreven.