Textualis Zutphaniensis: eerste drukletter is nu Zutphens lettertype

De eerste drukletter uit Zutphen in 1518 is nu een digitaal lettertype, 'Textualis Zutphaniensis'. Iedereen die het wil gebruiken, kan het hier downloaden. De Zutphense kunstenaar Jesse Brinkerhof werkte het lettertype uit het oudste en eerste gedrukte boekje van Zutphen, dat wordt bewaard in het Regionaal Archief Zutphen, uit tot deze digitale variant.

Marjolein Koudstaal ontdekte in 2018 dit oudste boekje en wijdde hier samen met historica Mirjam van Velzen - Barendsen een onderzoek aan dat uiteindelijk in een eigen boek, Dat is geprint toe Zutphen, resulteerde dat in september gepresenteerd is. Het oudste boekje bleek na de ontdekking interessant genoeg om daarmee in het nieuws te komen. Jesse Brinkerhof, las dit artikel en werd helemaal enthousiast. Hij vond het als echte Zutphenees geweldig dat hier in Zutphen een drukletter was ontstaan en nam contact op met het Erfgoedcentrum Zutphen. Hij vertelde wat hem bezighield en wat hij beoogde te doen met deze letters en een samenwerking kwam tot stand.
“Ik dacht, hé, dit is leuk. Ik kan er misschien iets mee. Dit zijn de eerste drukletters die in Zutphen zijn gebruikt. En die letters, die werden allemaal met de hand gemaakt. Elke letter is anders, want het was geen fabrieksmatig proces. Dat vond ik ook heel mooi, en als je kijkt naar een pagina dan staan daar misschien 100 keer de letter e in. Die zijn dus onderling allemaal anders door dit handwerk. Als je naar de letters gaat kijken, dan zie je dat het slechts schilfertjes in dikte anders kan zijn. Dat was voor mij ook grappig. Van, ja oké, welke kies je dan?” vertelt Jesse.“Voor ons is dit boekje een heel bijzonder stuk erfgoed, maar in die tijd was het niet meer dan een soort handleiding, voor aflaten in dit geval. Echt een gebruiksvoorwerp.”

Niet alle letters

Die eerste Zutphense drukker was Thiman Petersz. Os van Breda en zijn boek Costelike scat der geesteliker rijckdoem werd in 1518 gedrukt. Dit boek was het uitgangspunt voor het project Textualis Zutphaniensis.
Het boekje was vlot geschreven en bedoeld voor een groter publiek. Het was waarschijnlijk daarom dat aan de letters iets minder aandacht werd geschonken dan voor een kostbaarder drukwerk. Dat zou verklaren waarom de letters er kleine verschillen op na hielden. Jesse Brinkerhof heeft de bladzijdes van dit boek mogen fotograferen en heeft daarin toen de letters gezocht voor het gehele alfabet. Maar bij die zoektocht kon hij de hoofdletter Y niet vinden. “Er zijn een paar letters die ontbreken omdat die überhaupt niet werden gebruikt. Het is ook grappig, want ik werd ook geconfronteerd met het feit dat het een Nederlandse tekst is. Als het een tekst in het Latijn is, krijg je weer heel andere letters die vaker voorkomen. Dan zul je veel vaker een x of een y zien. Maar nee, Ik heb er een paar niet gevonden en hoe ga je dat oplossen? Die maak ik dan niet, want het gaat om een stuk erfgoed. Waar we nu voor hebben gekozen is om dit weg te laten en de letters te gebruiken die wel in het boek zitten. Als je echt In de typografie duikt, dan heb je niet alleen het alfabet. Dan heb je ook leestekens erbij, en die zitten er allemaal niet in. We hebben daarom gewoon gekozen voor het alfabet, althans alle letters die in dat boek stonden”, verklaart Jesse het missen van enkele letters.

Reproduceren

Dit is anno 2022 helemaal een digitaal proces. “Ik heb dus foto's van de bladzijdes. Daarop zocht ik de bruikbare en mooiste hoofdletters. Die moest ik eerst uit dat boekdeel zien te krijgen. Op de computer kon ik die letters als het ware uitknippen uit de foto’s en in een programma zetten. Waarmee je, als je dan j intikt, je ook de j op het scherm krijgt. Ook de grootte van de letters moesten gelijk worden en ik moest het dus goed uitlijnen. De letters bestaan niet uit pixels, ook al ontstond het uit foto’s. Hoever je ook inzoomt, door de vector blijf je lijnen zien.

Platform Behance

Het alfabet dat Jesse zo verkregen heeft, is dus niet compleet. Er zijn ook geen letters met speciale tekens voorhanden en dat maakt dat het geen volwaardig alfabet is. De ontbrekende letters willen ze niet zelf met een verzinsel aanvullen dus blijft het incompleet. “Er zijn heel veel plekken waar je lettertypes op kan zetten waar het vervolgens door anderen te downloaden is. Het is meestal een vereiste dat er in ieder geval een hoofdletter en kleine letter van het gehele alfabet is. Maar ik heb dus een hoofdletter die ontbreekt. Daarom heb ik gekozen voor platform Behance. Hierop worden geen specifieke eisen aan een lettertype gesteld.”
Iedereen kan vanaf dit platform deze Textualis Zutphaniensis downloaden en gebruiken in Word, Photoshop, PowerPoint et cetera. Een doel was om deze drukletters beschikbaar te hebben voor de presentatie naar aanleiding van dit eerst gedrukte boek. Jesse is gestart in 2021 en had het dan ook ruim op tijd gereed. Tijdens de presentatie van het boek Dit is geprint toe Zutphen, het boek van Koudstaal en Van Velzen-Barendsen, is dan ook het lettertype in de PowerPointpresentatie gebruikt. “Wat ik nu heb gedaan, is echt een kopie gemaakt van die letters. Wat ik ook had kunnen doen is dat ik het iets had gemoderniseerd. Dat het er dus ineens niet uitziet alsof het vlot gemaakt is en goedkoop, maar dat het helemaal mooi strak gemaakt is, maar daar hebben we niet voor gekozen. Waar het project ook om draait, is dat erfgoed, heel vaak, voor een select clubje mensen bereikbaar is. Vaak in het archief achter glas of in een kast, ik noem maar wat. En met dit project heb geprobeerd om dit schrift echt weer levend te krijgen. Zodat mensen het kunnen gebruiken”, legt Jesse uit.

“Weet je dat dit soort letters heden ten dage nog wordt gebruikt? En het grappige is dan ook dat je ze niet in, bijvoorbeeld roomse, teksten vindt, maar in tatoeages, bij Barbershops, in kranten, bij slagers en bierbrouwers. Ik vond dit soort letters altijd al interessant. Vandaar ook dat ik dacht, hé, daar wil ik graag wat mee doen.”

De letters zijn niet per se de letters van Thiman geweest. Hij had handwerkmannen in dienst die ze maakten. Die gebruikten weer andere handschriften als voorbeeld. De drukwerken moesten kunnen concurreren met de handgeschreven boeken. Het moest er dus wel mooi uitzien, maar moest het proces wel goedkoper maken.

Letterproef

“Het is in de drukkerswereld gebruikelijk om een letterproef te maken. De naam letterproef zegt het al, als je een lettertype hebt kun je met een letterproef laten zien wat je met letters kan doen. Ik ben momenteel een soort letterproef aan het maken. Maar dan niet op de traditionele manier. Ik ben een soort collages aan het maken van die letters. En die maak ik met de huis-, tuin- en keukendruktechnieken van nu, want eigenlijk heeft iedereen nu een drukkerijtje thuis.”

Jesse Brinkerhof laat een aantal voorbeelden zien van ontwerpen met letters. Heel kunstig staan die gegroepeerd in bijzondere vormen. Hij ziet er mogelijk een lijn van ansichtkaarten in. Kleine kunstwerken die je kunt verzenden.
Letters, je kunt er zoveel meer me dan je op het eerste gezicht bedenkt.

Download hier Textualis Zutphaniensis