Monument slachtoffers WOII in De Hoven
Lees ook:
- het verhaal van de Gevallen Nederlandse militairen (door Jan Kreijenbroek);
1940-1945
Wandeling langs de huizen oorlogsslachtoffers de Hoven
Op 14 april 1945 werd als laatste deel van Zutphen ook ‘de Hoven’ bevrijd. Na vijf lange jaren van onderdrukking was er dan toch die duur bevochten VRIJHEID. Helaas ook in de Hoven ten koste van veel slachtoffers. Tot aan de laatste dag, 14 april 1945, vielen er nog slachtoffers die in de schuilkelder aan de Weg naar Voorst 114 bij elkaar zaten. Sommigen waren op slag dood anderen een paar dagen later.
Verhalen slachtoffers door Gerrie Meijboom geschreven.
01
We starten in de Oude Touwbaan 22 het geboortehuis van Willemina van het Zandt.
Op vrijdag 9 maart 1945 is ze op bezoek bij een vriendin in het pand aan de Holtskôlle, Weg naar Voorst 5b. Willem Braakhekke had daar zijn rijwielhandel. De bovenverdieping was verhuurd en Willemina was bij haar vriendin die daar woonde. In de ruimte beneden zaten Duitsers. Een Duitser hield het geweer naar boven gericht maar wist niet dat er nog een kogel in zat, het geweer ging af, dwars door het plafond en raakte Willemina dodelijk. Dit was geen opzet, maar Willemina werd geraakt en overleed ’s avonds om 20.30 uur aan haar verwondingen.
Op maandag 12 maart 1945 werd haar akte van overlijden opgemaakt.
Willemina is 38 jaar geworden.
02
We vervolgen onze weg naar de Weg naar Voorst 1a, daar woonde Marinus Wilhelmus van Haren. De vrijwillige soldaat Marinus van Haren was ingedeeld bij de Luchtwachtpost Zutphen en kwam in september 1939 bij de Luchtwachtdienst.
Op de allereerste dag van de oorlog 10 mei 1940 komt hij om 10.00 uur ‘s morgens om het leven. Hij sneuvelde tijdens een vuurgevecht met Duitse troepen. In de morgen van die tiende mei 1940 werd Marinus met nog een andere vrijwilliger gestuurd naar de IJssel om mogelijk overtrekkende vrijwilligers op te vangen en te helpen. Zij probeerden met rubberboten een bruggenhoofd te vormen. Volgens zijn kameraden heeft hij zich doen kennen als een goed vriend, die veel voor anderen over had en stipt zijn dienst verrichtte. Marinus is 46 jaar geworden.
03
Weer verder komen we aan bij het pand Weg naar Voorst 19 waar de familie Nagtegaal woonde. Hendrik Jan, vader van 19 kinderen, wordt door de Duitsers bij de bocht bij Empe/Voorst neergeschoten op 10 april 1945. Dit verhaal is aan mij vertelt door zijn schoondochter. Van daaruit is hij naar Brummen gebracht en op zondag 15 april 1945
‘s morgens om 09.30 uur overlijdt hij in Brummen. De overlijdensakte van Hendrik Jan is pas opgemaakt op 9 juni 1945.
Hendrik Jan is 52 jaar geworden.
04
Zijn dochtertje Martina Johanna (Martha) wordt geraakt door een granaatscherf bij een Duitse aanval op de Hoven op. Samen met haar broer Ben zochten ze bescherming onder het souterrain van de buren die een café aan de Weg naar Voorst hadden. Zij is nog maar acht jaar oud en het jongste slachtoffer uit de Hoven. Zij is overleden op vrijdag 6 april 1945 om 01.30 uur in de vroege morgen. Haar overlijdensakte is opgemaakt op dinsdag 1 mei 1945.
Martha is 8 jaar geworden.
Ben Nagtegaal broer van Martha is ook oorlogsslachtoffer maar werd niet dodelijk getroffen. Hij is geraakt door een granaatscherf en samen werden ze naar het algemeen ziekenhuis gebracht. Martha stierf en Ben raakte zijn arm kwijt en heeft hier zijn verdere leven erg veel pijn van gehad. In een brief schreef hij: Jullie vieren ieder jaar bevrijding, maar die is er voor mij nooit geweest, mijn hele leven altijd pijn gehad, er ging geen dag voorbij of ik dacht aan die verschrikkelijke tijd. Ben is in 2023 overleden.
05
We steken de weg over naar de Vliegendijk dan rechtsaf naar Dwarsstraat 7. Hier woonde Berendina Anna (Annie) Denkers met haar ouders. Het Engelse bombardement van zaterdag 14 oktober 1944 om 16.00 uur maakte aan haar jonge leven een einde. Waar ze op dat moment was is niet bekend. Op dinsdag 17 oktober 1944 wordt de overlijdensakte opgemaakt.
Annie is 12 jaar geworden.
Gerrie Willemsen-Heuvelink vertelt hier haar verhaal Dwarsstraat / Vliegendijk.
De laatste oorlogsdagen in de Hoven waren erg angstig, buren van de familie Willemsen die een boerderij bewoonden Dwarsstraat/ Vliegendijk. Zij hadden een gewelfde kelder. Hier vonden ongeveer 20 mensen bescherming voor het oorlogsgeweld. Tot een week voor de bevrijding de Duitse militairen de kelder nodig hadden. Iedereen, familie en buren moesten eruit en een veilig heenkomen zoeken.
De familie vertrok met paard en wagen naar Voorstonden. Achter de wagen liepen de koeien die aan elkaar gebonden waren en zo gingen ze op weg. Na een week keerden zij terug, de Hoven was bevrijd, maar de boerderij was in vlammen opgegaan.
06
We gaan rechtsaf naar de Akkerstraat 5. Hier woonde Grietje Naaijer. Zij kwam om bij het mislukte Engelse bombardement op Zutphen. Haar leven eindigde op zaterdag 14 oktober 1944 om 16.00 uur. Waar ze was op dat moment was is niet bekend. Doel van het bombardement op 14 oktober 1944 was de IJsselbrug. De geallieerden wilden voorkomen dat de Duitsers de brug voor transporten zouden gebruiken. De brug werd gemist, maar de bommen vielen op de noordwestelijke binnenstad. Met als gevolg zo'n honderd doden, en veel gewonden. De hele binnenstad was verwoest.
Grietje is 22 jaar geworden.
07
Hierna gaan we rechtdoor en dan rechtsaf de Lijnbaanstraat in nummer 4. Hier woonde Aaltje (Alie) van Emst met haar ouders. Ook zij komt om het leven tijdens het Engelse bombardement op de stad Zutphen op zaterdag 14 oktober om 16.00 uur 1944. Drie squadrons Engelse vliegtuigen dropten die middag in een klein kwartier hun bommen. Die raakten de brug nauwelijks, maar vielen op de binnenstad. Waar Alie op dat moment was is niet bekend. Haar overlijdensakte is opgemaakt op dinsdag 17 oktober 1945.
Alie is 11 jaar geworden.
08
Wat verderop Lijnbaanstraat 30 woonde Hendrika Lammerdina (Dinie) Kip met haar ouders. Ook zij is tijdens het Engelse bombardement om het leven gekomen op zaterdag 14 oktober 1944. Overlijdensakte opgemaakt dinsdag 17 oktober 1945.
Dinie is 20 jaar geworden.
09
We draaien om en gaan naar de Weg naar Voorst 58. Hier woonde Miesje Bloem-van Druten. Zij overleed op donderdag 5 april 1945 om 15.45 uur door onbekende oorzaak, maar was wel oorlogsslachtoffer. Haar overlijdensakte is opgemaakt op zaterdag 5 mei 1945.
Miesje is 75 jaar geworden.
10
Verderop op nummer 86, woonde Gerrit Mussies. Op woensdag 11 april om 16.00 uur 1945, tijdens een aanval van Duitse zijde op de Hoven werd hij dodelijk getroffen. Gerrit stond in de deuropening van zijn ouderlijk huis, toen een granaatscherf of kogel hem trof. Zijn vader Arend Mussies, toen 81 jaar, heeft het overlijden van zijn zoon aangegeven op dinsdag 24 april 1945.
Gerrit is 39 jaar geworden.
11
We gaan naar de Weg naar Voorst nummer 96, hier woonde Albertus Bronkhorst. Baldadige jonge Duitsers die aan het schieten waren troffen hem met een verdwaalde kogel. Op zaterdag 7 april 1945 kwam Albertus om het leven, de tijd is helaas niet bekend. Vanuit de Hoven is hij naar ‘de Beele’ gebracht waar een noodhospitaal was. Volgens de overlijdensakte, die pas op 10 november 1945 opgetekend is, is hij in Voorst overleden. Deze akte is op 13 november overgedragen aan Zutphen.
Albertus is 20 jaar geworden.
Nadat Zutphen op zondag 8 april 1945 bevrijd was van het oorlogsjuk, werd in de Hoven nog een week lang volop gestreden. Zaterdag 14 april, de laatste dag, begon met een zeer tragisch voorval. In een kelder aan de Weg naar Voorst 114 zaten 17 mensen al meer dan 5 dagen, misschien wel een week, te schuilen voor het oorlogsgeweld toen een fosforgranaat insloeg. Hierbij kwamen zeven mensen om het leven. Riek Abbink overleeft de inslag, zij was toen negen jaar. Zij overleefde de inslag maar haar moeder Riek en haar twee broertjes Gerrit en Johan niet. Die verschrikkelijke ervaring heeft ze al die jaren zwijgend bij zich gedragen, alleen haar directe omgeving wist ervan. Daar komt bij dat ze nog steeds de fysieke gevolgen van die ontploffing ondervindt. ‘Sinds de inslag van die granaat heb ik moeite met praten. Het eten vind ik gauw te droog, slikken gaat moeilijk maar ik heb er pilletjes voor. Na de inslag was mijn haar geel’. Rieks vader Bernhard overleefde de aanslag, al raakte hij ernstig gewond.
12
Gerdina Frederika (Riek) Abbink-Beker.
Zij is de moeder van Riek. Ook zij zit in bovengenoemde schuilkelder als deze wordt getroffen op zaterdag 14 april 1945. Zij overlijdt op dinsdag 17 april 1945 om 21.00 uur. Haar beide kinderen Gerrit en Johan worden ook getroffen.
Riek is 39 jaar geworden.
13
Gerrit Johan (Gerrit) Abbink Gerrit overlijdt ook op dinsdag 17 april 1945 om 16.30 uur.
Gerrit is 14 jaar geworden.
14
Johan Abbink is 12 jaar geworden. Hij overlijdt ook op dinsdag 17 april 1945 om 17.25 uur.
Johan is 12 jaar geworden.
15
Op de Weg naar Voorst 112 waar de familie Abbink woonde was de schoonzus Elizabeth Maria (Betsy) van de Male uit Schiedam op bezoek. Zij was getrouwd met Antoon Abbink. In april 1945 komt ze met haar zusje lopend naar Zutphen om bij de familie Abbink in de Hoven voedsel te halen. Er wordt op dat moment in de Hoven nog hevig gevochten en zij zit met de familie Abbink in de schuilkelder op Weg naar Voorst 114, ook zij overleeft het niet. Haar zusje is teruggegaan naar Schiedam. Ton Abbink de jongste van het gezin heeft zijn moeder nooit gekend. Zij overlijdt op donderdag 19 april 1945 in het St. Walburgsziekenhuis in Zutphen.
Betsy Abbink-van de Male is 31 jaar geworden.
16
Het huis ernaast, Weg naar Voorst 114, woonde de familie Wesselink die een grote schuilkelder had, met hun kinderen Jootje en Gerrit. In dit pand, waar alle mensen schuilden voor het geweld, sloeg de fosforgranaat in.
Gerrit is 9 jaar oud als hij getroffen wordt. Hij sterft ter plekke op zaterdag 14 april 1945 om 18.00 uur.
Gerrit Wesselink is 9 jaar oud geworden.
17
Johanna Dirkje (Jootje) Wesselink is ook aanwezig in de schuilkelder van haar vader. Jootje is 11 jaar oud als ze komt te overlijden op dinsdag 17 april 1945 om 14.00 uur in Voorst. Op 19 november 1945 is de akte opgemaakt in Zutphen.
Jootje is 11 jaar oud geworden.
18
We gaan door naar Weg naar Voorst 120 hier woonde Wilhelmus (Wim) Polman vanaf 1942. Hier woonde hij met zijn vrouw Jantje van Rheede en hun 5 kinderen. Op 10 april 1945 is zijn huis getroffen door een granaat. Hij schuilde voor de inslag onder de vensterbank van het voorraam c.q. achterraam. Daarbij is hij dodelijk gewond geraakt aan zijn hoofd. De kleindochter van Wim, (kind van Theodorus Wilhelmus) vertelt over haar vader: ‘ hij was bijna zeven jaar toen hij in ook in de schuilkelder op W.n.V. 114 zat in april 1945. Hij sprak weinig over de gebeurtenissen in de oorlog, het was een traumatische ervaring. Toen hij eenmaal wist dat er een eerste herdenking was georganiseerd in de Hoven is hij iets meer over het verleden gaan praten. Helaas is hij op 11 november 2020, als laatste van de broer en zussen, overleden en heeft geen herdenking meer kunnen meemaken. Hij sprak er veel over’. Wilhelmus (Wim) overlijdt op 10 april 1945. Schoenmaker Elhorst geeft hem op als overleden op 30 april 1945.
Wim is 34 jaar geworden.
19
Nog verder op de Weg naar Voorst (nr.144) woonde Adolph (Dolf) Winter. Dolf Winter is één van de eerste joodse burgers uit Zutphen (en de Hoven) die gedeporteerd wordt naar Mauthausen en aldaar is omgebracht op zaterdag 1 november 1941. Hij was beroepsmilitair en kreeg het commando over de bunker onder de IJsselbrug. In de begindagen van mei 1940 hebben zijn mannen zich goed geweerd tegen de inval van de Duitsers. Als hij wordt gedeporteerd is zijn zoontje net twee jaar.
Dolf is 25 jaar geworden.
Voor hem is op 18 april 2023 een Stolperstein gelegd.
Aangevraagd door Gerrie Willemsen-Heuvelink.
20
Op de Weg naar Voorst 196 woonde, bij de familie Aarnoudse, (tijdelijk) Elisabeth Wilhelmina van Kuilenburg-Derksen.
Ze trouwt met Jan van Kuilenburg maar dat huwelijk wordt ontbonden. Haar leven eindigt op een trieste manier op woensdag 4 april 1945 om 17.30 uur bij de bevrijding van het psychiatrisch centrum 'Groot Graffel'. Haar leven kenmerkt zich door een opeenstapeling van verdrietige omstandigheden.
Elisabeth is 65 jaar geworden.
21
We keren terug en gaan naar de Kruisstraat 7, hier woonde Hendrik Jan (Henne) Lammers. Hij zat in het verzet maar werd verraden en gevangen gezet in het huis van bewaring. Op zaterdag 31 maart 1945 wordt hij doodgeschoten en in de IJssel gegooid met nog negen andere Zutphense verzetsstrijders.
Als door een wonder overleeft één van hen, van Benthem het bloedbad omdat een kogel afketst op een knoop. In de muur van het huis op nummer 7 in de Kruisstraat, metselde de familie van Henne Lammers direct na de oorlog een gedenksteen. Op 24 april 1945 is de overlijdensakte opgemaakt.
Henne is 24 jaar geworden.
22
Antonia Elhorst-Gierman woonde in de Kruisstraat 15.
Antonia zit ook in de schuilkelder W.n.V. 114. Zij overlijdt op zaterdag 14 april om 21.20 uur in Brummen. Antonia laat een tweeling achter die dan pas twee jaar oud zijn.
In de chaos van die dag zijn sommige mensen overgebracht naar Brummen, zo ook Antonia Elhorst.
Antonia is 41 jaar geworden.
In Brummen was een noodhospitaal in Concordia. Het ziekenhuis in Zutphen was onbereikbaar door het bombardement van de IJsselbrug. Het dorpshuis Concordia werd ingericht als noodhospitaal. De toneelzaal werd met een schot in tweeën gedeeld; links de mannen, rechts de vrouwen. Waarschijnlijk zijn daar ook de gewonde Hovenezen naar toegebracht. Zeker zij die in Brummen zijn overleden.
23
Johanna Willemina Koeslag-Timmer woonde in de Kruisstraat op nummer 40. Ook zij komt om op zaterdag 14 april 1945 om 17.30 uur om het leven. Oorzaak onbekend. Johanna is 36 jaar geworden.
Verhaal van Ineke Hissink bij de plaats in de Kruisstraat waar haar overgrootouders woonden.
Tijdens de ontploffing van de V1 in Warnsveld komt de nog jonge moeder Betsie Kapper-Hofenk om het leven, 39 jaar oud. Zij had in eerste instantie de klap overleefd, maar toen stortte alsnog een muur in, waardoor zij onder een balk stikte. Betsie woonde tot aan haar trouwen in de Hoven. 'Mijn opa Bernard was met haar getrouwd, op dat moment nog een jonge man van 33 jaar was, raakte bewusteloos, maar overleefde evenals zijn nog 5 zeer jonge kinderen.
'De ontreddering was groot, maar samen zagen zij de zon van 29 maart langzaam opkomen. Die ochtend werden de jonge kinderen met paard en wagen door de Zutphense binnenstad via de IJsselbrug naar de boerderij van hun opa en oma Hofenk in de Kruisstraat in de Hoven gebracht. Hun vader Bernard en de gewonde opa Derk Jan (die maanden later nog aan zijn verwondingen overleed) volgden later ook; niet wetende dat zij vervolgens daar nog 14 bange dagen en nachten met veel mensen in een krappe kelder de beschietingen op de Hoven moesten doorstaan, totdat uiteindelijk ook dit deel van Zutphen op 14 april 1945 werd bevrijd.'
24
We gaan door naar de Molenweg 28. Hier woonde Hendrikus Kroesen. Twee dagen voor de bevrijding van de Hoven, op donderdag 12 april 1945 om 10 uur, komt hij om het leven.
Het is niet bekend waardoor.
Hendrik is 52 jaar oud geworden.
25
We vervolgen onze route naar de Baankstraat. Albert Engelbertus (Appie) Lammers woonde en werkte hier. Het laatste huis aan de Baankstraat viel kadastraal onder de gemeente Brummen, maar was verder gericht op Zutphen. Ook hij kwam op zaterdag 14 april om 20.30 uur om door een rondvliegende granaatscherf.
Appie is 24 jaar oud geworden.
Bevrijding 14 april 1945
Vlag hijsen door Janus Klaasen
Om de bevrijding te vieren werd de vlag gehesen. Deze eer viel te beurt aan de oudste inwoner van de Hoven. Dit was mijn overgrootvader Janus Klaasen, geboren 9 februari 1861, wonende aan de Weg naar Voorst 100. Omdat hij in 1942 zijn bovenbeen gebroken had, was hij moeilijk ter been. Mijn vader Jo Klaasen, kleinzoon van Janus, wonende aan de Weg naar Voorst 225, toen 15 jaar oud, heeft hem voorop de transportfiets naar de ceremonie gebracht.
Geschreven door Gerdien Klaasen.